O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi tosnkent moliya instituti

3.2.1-rasm. Billing tizimiga kirish oynasi 

---

182 

 

 

Tizim uch tillik bo‘lib o‘zbek, rus va ingliz tillarida ishlaydi. Login-parol 

orqali kiriladi. Endi «TBilling» tizimi bilan ishlashning axborot modelini ko‘rib 

chiqaylik: 

 

3.2.2-rasm. «TBilling» tizimi bilan ishlashning axborot modeli 

 

3.2.2-rasmdan  ko’rinib  turibdiki  “TBilling”  tizimini  asosiy  beshta  qismga 

ajratsak bo’ladi. Bularga quyidagilar kiradi: 

1)   Boshqaruv  samaradorligini  oshirish  va hisobotlarni  o‘z  vaqtida  sifatli 

olishni takomillashtirish  maqsadida yaratilgan  mazkur tizimdan korporativ tarmoq 

orqali  barcha  filiallar  foydalanadi.  Tizim  «O‘zbektelekom» AK  filiallari  va 

korxonalarining sotuv ofislarida, abonentlar bilan  ishlash bo‘limlarida, hisob-kitob 

bo‘limlarida  foydalanishga  mo‘ljallangan  bo‘lib,  tizimdan  kassirlar,  texnik  hisob 

olib boruvchi guruhlar, texnologlar va boshqalar foydalanishlari mumkin. 

2)   Abonentlar —  operatorlar  bilan  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  yoki  «Call-sentr» 

---

183 

 

xizmati orqali bog‘lanadi. 

3)   Har  bir  filiallarda  faoliyat  ko‘rsatayotgan  operatorlar  o‘sha  hududda 

istiqomad  qiluvchi  abonentlarga  xizmat  ko‘rsatadi.  Xizmat  ko‘rsatish  jarayoni 

bevosita «TBilling» tizimi orqali bajariladi. 

4)   Barcha  filiallar  korporativ  tarmoq  orqali  «TBilling»  tizimidan  foydala -

nishi esa yagona axborot fazosini tashkil qilishini ta’minlaydi.  

5)   Natijada,  yagona  ma’lumotlar  bazasiga  ega  bo‘lib,  mazkur  ma’lumotlar 

bazasidan olingan hisobotlar «O‘zbektelekom» AKga taqdim etiladi.  

Abonentlarga  xizmat  ko‘rsatishning  yagona  korporativ  tizimini  yuritish, 

ma’lumotlarni  jamlash va  uzatish bugungi  kunning eng dolzarb masalalaridan biri 

bo‘lib,  bunda  aholiga  ko‘rsatilayotgan  telefoniya  xizmatlari  uchun  to‘lovlarni 

ko‘rish  imkoniyati  yaratiladi.  Shuningdek,  «O‘zbektelekom»  AK  «TBilling»  ti-

zimidagi  hisobotlar  yordamida  telefoniya  xizmatlari  to‘g‘risidagi  barcha  zaruriy 

ma’lumotlarni  olishi,  filiallar  va  korxonalarining  sotuv  ofislari,  abonentlar  bilan 

ishlash  bo‘limlari,  hisob-kitob  bo‘limlari  bilan  masofaviy  ishlash,  ma’lumotlar 

almashish, boshqarish imkoniyatiga ega bo‘ladi.  

Respublikamizda  yuqori  texnologiyalar  asosidagi  xizmatlarni  rivojlantirish 

ustuvor  vazifalardan  hisoblanadi.  O‘zbekiston  Respublikasining  Birinchi 

Prezidenti  I.A.  Karimov  xizmatlarning  ushbu  turlariga  katta  e’tiborni  qaratib, 

quyidagilarni  ta’kidlagan  edilar:  “So‘nggi  besh  yilda  an’anaviy  maishiy  va 

kommunal  xizmatlar  ulushi  16  foizdan  9,5  foizga  tushdi,  yuqori  texnologiyalar 

asosidagi xizmatlar ulushi esa 21,2 foizga qadar ko‘tarildi. 

Yuqori  texnologiyalarga    asoslangan    xizmatlar    orasida    keyingi  yillarda 

aloqa  va  axborotlashtirish  xizmatlari  boshqa  sohalarga  nisbatan  jadal 

rivojlanayotganini  alohida  ta’kidlash  joiz.  Ushbu  xizmatlar  hajmi  so‘nggi  besh 

yilda 3,3 barobar, o‘tgan yili esa 24,5 foizga o‘sdi”

11

. 

Aloqa  va  axborotlashtirish  xizmatlari  tizimida  telefon  aloqa  xizmatlari 

                                                 

11

O‘zbekiston  Respublikasin ing  Birinchi  Prezidenti  Islo m  Karimovning  mamlakatimizni  2014  y ilda  ijtimo iy-

iqtisodiy  rivojlantirish  yakunlari  va  2015  y ilga  mo ‘ljallangan  iqtisodiy  dasturning  eng  muhim  ustuvor 

yo‘nalishlariga  bag‘ishlangan  Vazirlar  Mahkamasining  majlisidagi  ma’ru zasi.  //Xalq  so‘zi,  2015  yil  17  yanvar, 

11-son. 

 

---

184 

 

alohida  o‘rin  tutadi.  Mazkur  xizmat  turining  respublikamizda  jadal  rivojlanishi 

negizida  turli  omillar  yotadi.  Ularning  asosiylari  sirasiga  quyidagilarni  kiritish 

mumkin. 

Birinchidan,  telefon  aloqa  xizmatlari  kishilar  va  xo‘jalik  yurituvchi 

sub’ektlar uchun ularning tezkor axborotlarga talabini qondirishning eng muhim va 

asosiy vositalaridan biri hisoblanadi. Telefon orqali uzatilgan va olingan axborotlar 

tezkor  boshqaruv  qarorlari  va  tegishli  chora-  tadbirlarni  qabul  qilish  imkonini 

beradi.  Boshqacha  aytganda,  aloqa  va  axborotlashtirish  vositasi  sifatida  telefon 

xizmatlarining kishilar va korxonalar uzog‘ini yaqin qilish, og‘irini engil qilishdagi 

o‘rni hamda ahamiyati shak-shubhasizdir. 

Ikkinchidan,  hozirgi  axborotlashtirish  zamonida  aholi  hamda  boshqaruv  va 

xo‘jalik organlarining telefon aloqa xizmatlariga talabi kun sayin oshib bormoqda. 

Telefon  aloqa  xizmatlariga  talabni  to‘liq  qondirilishi  dunyo  mamlakatlari, 

chunonchi  respublikamiz  oldida  turgan  xalq  farovonligini  ta’minlash,  kishilar 

hayot  darajasi  va  sifatini  oshirishdek  ulug‘  maqsadga  qay  darajada 

erishilayotganlikni ifodalovchi muhim indikatorlardan (ko‘rsatkichlardan) biridir.  

Uchinchidan, yuqori texnologiyalarga asoslangan telefon aloqa xizmatlariga 

talab  oshishi  bilan,  mos  ravishda,  ushbu  xizmatlardan  foydalanuvchilar  hamda 

ularni  taklif  etuvchi,  ya’ni  ko‘rsatuvchi  sub’ektlar  soni  ham  respublikamizda 

borgan  sari  ko‘paymoqda.  CHunonchi,  birgina  2014  yilda  500  dan  ortiq  yangi 

bazaviy mobil aloqa stansiyalari o‘rnatilishi hisobidan aloqaning ushbu zamonaviy, 

yuqori  texnologiyalarga  asoslangan  tizimi  abonentlari  soni  qariyb  20  million 

kishini  tashkil  etdi,  ularga  ko‘rsatilayotgan  xizmatlar  hajmi  qariyb  26  foizga 

ko‘paydi

12

. 

To‘rtinchidan,respublikamizda telefon  xizmatlarining  muhim  ahamiyatga 

molikligi  tufayli   ularni   istiqbolli  rivojlantirishga  davlat    dasturlarida  alohida

 

urg‘u  erilgan.  Respublikamiz  Vazirlar  mahkamasi  tomonidan  2016  yil  26 

                                                 

12

 

O‘zbekiston  Respublikasin ing  Birinchi  Pre zidenti  Islo m  Karimovning  ma mlakat imizni  2014  y ilda  ijt imo iy-

iqtisodiy  rivojlantirish  yakunlari  va  2015  y ilga  mo ‘lja llangan  iqtisodiy  dasturning  eng  muhim  ustuvor 

yo‘nalishlariga  bag‘ishlangan  Va zirlar  Mahka masining  majlisidagi  ma’ru zasi.  //Xalq  so‘zi,  2015  yil  17  yanvar, 

11-son.

 

---

185 

 

fevralda  qabul  qilingan  55-son qarori asosida 

tasdiqlangan “2016-2020 yillarda 

xizmatlar 

sohasini rivojlantirish dasturi”ga 

muvofiq 

aloqa 

va 

 

axborotlashtirish  xizmatlarining  YAIMdagi  ulushini  2020  yilga  kelib,  2,5 

%gacha  oshirish,  mobil  aloqasidan  foydalanuvchilar  sonini  27  million  kishiga 

etkazish rejalashtirilgan

13

. 

 

Davlat dasturida nazarda  tutilgan aloqa va axborotlashtirish   xizmatlarining 

yaratiladigan YAIMdagi ulushi  ortishi 

asosan 

aholini 

telekommunikatsiya 

tarmoqlariga ulanish texnik imkoniyatlari ta’minlanishi,  shu  asosda  ularga  sifatli 

xizmatlarni  ko‘rsatish, to‘liq raqamli  telefon aloqasi va televidenie tizimiga o‘tish 

evaziga ta’minlanadi. 

 Beshinchidan,  telefon  aloqa  xizmatlari  boshqa  xizmat  turlariga  nisbatan 

kam  xarajatli,  mos  ravishda,  ular  ko‘p  foyda  keltiruvchi,  ya’ni  yuqori  rentabelli 

biznes turi hisoblanadi.  

Yuqorida  sanab  o‘tilgan  va  boshqa  omillar  telefon  aloqa  xizmatlarini 

kelajagi  parloq  bo‘lgan  xizmat  turlaridan  biri  ekanligidan,  bu  xizmat  turi  bilan 

shug‘ullanuvchi  sub’ektlarni  kelajakda  yanada  ravnaq  topishi  muqarrar  bo‘lgan 

iqtisodiy birliklar ekanligidan darak beradi.  

Telefon  aloqa  xizmatlari  boshqa  xizmat  turlaridan  turli  xususiyatlari  bilan 

farqlanadi.  Ushbu  xizmatlarning  o‘ziga  xos  xususiyatlari,  chunonchi  quyidagilar 

hisoblanadi: 

xizmatlarning moddiy ko‘rinishga ega emasligi; 

ko‘p sonli ovoz va signallarni payoni yo‘q masofalarga parallel ravishda sim 

orqali va simsiz uzatilishi; 

suhbatlar va so‘zlashuvlarni rasmsiz va rasmli amalga oshirilishi; 

mijozlarga  xizmatlarni  real  vaqt  rejimida,  turli  aksiyalar  va  chegirmalarni 

qo‘llash asosida ko‘rsatish; 

mijozlarga turli-tuman interfaol xizmatlarni taqdim etish; 

ko‘rsatilgan  xizmatlar  to‘g‘risida  mijozlarga  vaqt  sarfi,  tarifi,  qiymati, 

                                                 

13

 

«O programme razvitiya sferы uslug na 2016 — 2020 godы». Postanovlenie KabMina R.Uz za № 55 ot 26 

fevralya 2016 goda. 

 

---

186 

 

abonent schyotida pul mablag‘lari holati va harakati to‘g‘risida axborotlarni taqdim 

etish. 

Telefon  aloqa xizmatlarining boshqa xizmat turlaridan tubdan farq qiluvchi 

yana  bir  jihati  shundaki,  ularni  yuqori  texnologiyalarsiz,  chunonchi  zamonaviy 

billing  tizimlarisiz  tasavvur  etib  bo‘lmaydi.  Aynan  billing  tizimlari  telefon  aloqa 

xizmatlarini  amalga  oshirish,  ko‘p  sonli  mijozlar  (abonentlar)  bilan  yuzaga 

keladigan  moliyaviy  munosabatlar,  ular  bilan  individual  hisob-kitoblarni 

boshqarish  hamda  nazorat  qilish  imkonini  beradi.  Telefon  xizmatlarini  amalga 

oshirish  va  boshqarishni  yuqori  texonologiyalar  sirasiga  kiruvchi  billing  tizimlari 

asosida  amalga  oshirish  ushbu  tizimlar  imkoniyatlaridan  buxgalteriya  hisobini 

yuritishda ham keng foydalanishni ob’ektiv zarurat ham qilib qo‘yadi. 

Tabiiy  ravishda,  turli  savollar  tug‘iladi.  Xo‘sh,  yuqori  texonologiyalar 

sirasiga  kiruvchi  billing  tizimlari  o‘zi  nima?  Bu  tizimlarning  mohiyati,  ularni 

telefon aloqa xizmatlari sohasidagi o‘rni va ahamiyati nimalarda namoyon bo‘ladi? 

Billing  tizimlari  imkoniyatlaridan  telefon  aloqa  xizmatlari  sohasida  amalga 

oshiriladigan  xo‘jalik  hamda  moliyaviy  jarayonlar  hisobida  qanday  foydalanish 

mumkin va bu qanday samara beradi? 

Ushbu  va  boshqa  savollarga  javob  topish  uchun,  dastlab,  billing  tizimlari 

to‘g‘risida  manbalarda  keltirilgan  ayrim  ta’rif  hamda  tavsiflarga  qisqacha 

to‘xtalamiz. 

“Billing tizimi” so‘z birikmasi negizida “billing” so‘zi, ushbu so‘z negizida 

esa “bill” so‘zi yotadi. Ushbu so‘zlar dunyo xalqlari leksikoniga  ingliz tilidan kirib 

kelgan.  Inglizcha,  «bill»  rus  tilida  «schet»,  «veksel»,  «banknota»  mazmunida 

tarjima etilgan. O‘zbek tilida uni «hisob», «hisob- kitob» mazmunida tarjima qilish 

mumkin. 

Inglizcha  «Billing»  so‘zi  rus  tilida  «vыpisыvanie  scheta»  mazmunida 

tarjima  qilingan.  O‘zbek  tilida  uni  «hisob-kitobni  qilish»  yoki  «hisob-  kitobni 

taqdim etish» mazmunida tarjima qilish mumkin. 

Hisob-kitob qilish, hisob-kitobni taqdim etish mazmunini  angatuvchi billing 

foydalanish  ko‘lamiga  ko‘ra  cheklanmagan  tizimdir.  SHu  bois,  bu  tizimning 

---

187 

 

nomlanishi  ham  turlichadir.  Chunonchi,  manbalarda  billing  va  billing  tizimlariga 

quyidagicha nomlanishlar va ta’riflar berilgan: 

Zamonaviy  kompaniyalardagi  billing  tizimi–  mijozlarga  turli  mumkin 

bo‘lgan  o‘lchov  birliklarida  ko‘rsatilgan  xizmatlar  sonini  hisobga  olish,  ular 

qiymatini 

aniqlash, 

shuningdek 

mijozlarga 

hisob-kitoblarni 

aksiya 

va 

chegirmalarni  e’tiborga  olgan  holda  taqdim  etishga  imkon  beruvchi  murakkab 

kompleks dasturdir. 

Telekommunikatsiya va  mobil  aloqada billing tizimi   – abonent schyotidan 

unga  ko‘rsatilgan  xizmatlar  (internet-trafik,  mobil-trafik,  SMS  va  shu  kabilar) 

uchun  mablag‘larni  xizmatlar  ko‘rsatilgan  chog‘ida  undirilishiga  imkon  beruvchi 

«real  vaqt»  rejimi.  Bunday  rejim  billing  tizimidan  dasturiy  ta’minotni  yuqori 

ishonchliligi va ma’lumotlar bazasining  uzluksiz ishlashini talab etadi.  

Elektr  aloqada  billing  –  telekommunikatsion  xizmatlardan  foydala-  nish 

to‘g‘risidagi  axborotlarni yig‘ish, ular qiymatini baholash, abonentlarga schetlarni 

taqdim  etish,  to‘lovlarga  ishlov  berishga  javobgar  bo‘lgan  aloqa  korxonasida  yuz 

beruvchi jarayonlar va qarorlar majmuasidir. 

Xalqaro internet tarmoqida billing tizimiga quyidagi ta’riflar ham berilgan.  

Billing  tizimi  –  billing  biznes-jarayonlarni  qo‘llab-quvvatlashning  amaliy 

dasturiy ta’minoti. 

Billing  -  telekommunikatsiya  turidan  qat’iy  nazar,  aloqaning  barcha  tijorat 

operatorlari  (turg‘un  va  mobil  aloqa  operatorlari,  internet-  telefon,  virtual 

operatorlar,  internet-provayderlar,  tranzit-raqamli  trafik  operatorlari,  raqamli 

televidenie provayderlari) faoliyatining  muhim komponentidir. Ushbu xizmatlarni 

ko‘rsatuvchi sub’ektlarni billing tizimisiz  tasavvur etib bo‘lmaydi. Chunki,  aynan 

billing  orqali  ushbu  xizmatlarni  ko‘rsatuvchi  sub’ektlar  o‘z  mijozlariga  tegishli 

schyotlarni taqdim etadi va shu asosda faoliyatining uzluksizligini ta’minlaydi.  

Billing  tizimi  (BT)  -  buxgalteriya  tizimi,  dasturiy  ta’minot,  boshqacha 

aytganda operatorlar, shu  jumladan  telekommunikatsiya sohasi operatorlari  uchun 

maxsus ishlab chiqilgan «soft», ya’ni dasturiy vosita. 

Billing  tizimi  (BT)  -  hisob-kitoblarning  avtomatlashtirilgan  tizimi  (HKAT- 

---

188 

 

ASR). 

Billing tizimi (BT) - axborot billing tizimi (ABT- IBS). 

Ta’kidlash  joizki,  billing  tizimi  (BT)  nafaqat  mobil  aloqasi  operatorlari 

tomonidan  foydalaniladigan  tizimdir.  BT,  shuningdek,  an’anaviy  (turg‘un,  simli) 

aloqa  operatorlari  tomonidan  ham  foydalaniladigan  tizim  hisoblanadi.  Uning 

yordamida  kichik  ofislarda  ham  telefon  orqali  kim,  qachon  qo‘ng‘iroqni  amalga 

oshirganligi,  so‘zlashuv  qancha  davom  etganligi  hisobga  olinadi.  IP-telefon, 

internet-provayderlar ham billing tizimi keng qo‘llaniladigan sohalardir. 

Har  qanday  billing  tizimi  aniq  ma’lumotlar  bazasini  boshqarish  tizimi 

(MBBT) asosida yaratiladi. Chunonchi, hozirda dunyo miqiyosida mavjud bo‘lgan 

aksariyat  billing  tizimi  «Oracle»  MBBT  asosida  yaratilgan.  MBBT  ichida, 

shuningdek  katta      hajmdagi      axborotlar      uchun      mo‘ljallangan    Amdocs, 

Huawei,Convergys,  Ericsson,  LHS  Telekommunikation,  «Sybase»,  «Informix» 

kabi  tizimlari  mavjud.  Bundan  tashqari  hozirgi  kunda  quyidagi  nomdagi  billing 

tizimlari  ham  dunyo  mamlakatlarida  keng  foydalanilmoqda:  BIS,  Flagship, 

CBOSS, Arbor, Bill-2000-prepaid.14 

Billing  tizimlari  dunyo  bozorida  2010  yildan  boshlab  liderlikni  Amdocs 

kompaniyasi  (hissasi  27  %),  Huawei  kompaniyasi  (hissasi  8  %),  Oracle  va  

Convergys     kompaniyalari     (hissalari     mos      ravishda      6 %dan),  Ericsson 

kompaniyasi (hissasi 5 %) egallab kelmoqda. 

Billing  tizimi  (BT)ning  avtomatlashtirilgan  boshqaruv  tizimi  (BAT) 

sifatidagi  ahamiyati  u  tomonidan  bajariladigan  funksiyalarda  yorqin  namoyon 

bo‘ladi.  CHunonchi,  telekommunikatsiya  sohasida  BT  tomonidan  bajariladigan 

funksiyalarni quyidagi guruhlarga ajratiladi (3.2.1-jadvalga qarang).