Пахтани дастлабки ишлаш технологиясида

Янги элементлар ўрнатилган пневмотранспорт ускунасининг 
солиштирма ишлаб чиқариш синовлари натижалари 
 
Пахтанинг
сифат
кўрсаткич- 
лари
Тажриба тартиб рақами
1
2
3
4
5
6
7
Ўрт. 
Ғарамда, таъминлагичдан олдин
Намлиги, %
9.22
9.33
9.24
9.13
8.97
9.13
9.14
9.14
Ифлослиги, 
%
3.15
3.22
3.04
3.12
3.11
3.23
3.21
3.15
Чигитнинг
синганлик 
Ғарамда, таъминлагичдан олдин
0.82
0.90
0.84
0.88
0.92
0.88
0.88
0.88

---

даражаси, %
Таъминлагичдан кейин
0.98 
0.88
1.05 
0.95
0.91 
0.93
0.99 
0.95
1.01 
0.92
0.97 
0.91
0.99 
0.93
0.99 
0.93
Пневмотранспорт ускунасидан кейин
1.19 
1.01
1.17 
1.02
0.99 
1.00
1.10 
1.02
1.18 
0.92
1.13 
0.99
1.16 
1.02
1.13 
1.00
Пахтанинг 
хажмий
зичлиги,
кг/м3
Ғарамда, таъминлагичдан олдин
71.2
69.8
72.3
65.8
72.1
70.1
69.7
70.1
Таъминлагичдан кейин
60.2 
52.1
64.5 
51.3
65.4 
54.1
62.4 
52.2
65.3 
53.5
64.5 
50.2
61.2 
53.5
63.4 
52.4
Пневмотранспорт ускунасидан кейин
56.6 
42.1
61.2 
43.5
55.2 
46.5
60.1 
51.4
56.4 
50.2
58.7 
47.9
57.8 
51.2
58.0 
47.5
Тоштуткич 
да тўпланган 
оғир 
жисм, 
кг
4.5 
6.9
3.4 
5.9
4.1 
6.2
3.1 
5.4
4.2 
5.6
3.8 
4.9
2.8 
4.1
3.7 
5.6
Тоштуткич 
да тўпланган 
пахта, кг
0.92 
0.10
0.56 
0.12
0.64 
0.00
0.58 
0.24
0.44 
0.22
0.36 
0.18
0.42 
0.05
0.57 
0.13
Толадаги 
нуқсонлар
ва ифлослик 
миқдори, %
2.62 
2.32
2.51 
2.24
2.64 
2.35
2.59 
2.32
2.56 
2.30
2.69 
2.41
2.71 
2.36
2.63 
2.33
учун уни алоҳида ишлаб бўлмайди. У асосий оқимга қўшилгач эса ундаги 
ифлослик ва синган чигитлар пахтанинг умумий сифат кўрсаткичларига 
салбий таъсир кўрсатади. 
Толадаги нуқсонлар ва ифлослик даражаси амалдаги технологияда 2.63 
% ни, янги элементлар ўрнатилган ускунада 2.33 % ни ташкил этмоқда. 
Қийин тозаланадиган пахта хомашѐси учун толадаги нуқсонлар ва ифлослик 
даражаси 2.5 % ва ундан паст бўлса, бундай тола 1 нав олий синфга мансуб 
бўлади. Толадаги нуқсонлар ва ифлослик даражаси 2.5 % дан кўп бўлса 
бундай тола 1 нав яхши синфга мос келади.

---

Пахта толасининг ҳар бир нави ва навлар ичида толанинг ҳар бир 
синфи ўзига хос, бири-биридан фарқли хусусиятларга эга бўлади ва шунинг 
учун уларнинг сотилиш нархлари турлича бўлади.
Одатда, нархлар 1 – навдан 5 – навга қараб, олий синфдан ифлос 
синфга қараб пасайиб боради. Пневмотранспорт ускунасига янги 
элементларни ўрнатиш пахта толаси сифат кўрсаткичини бир синфга 
ошириш, яъни биринчи нав яхши синфдан биринчи нав олий синфга ўтказиш 
имконини бермоқда. Бу ижобий натижа, албатта. Лекин, бу натижа қандай 
омиллар ҳисобига юзага келмоқда, деган хақли савол туғилади. Бизнинг 
назаримизда бу омилларнинг биринчиси оқим турбулентлигидир. 
Маълумки, оқим турбулентлиги Рейнольдс сони (Re) билан 
ифодаланади. Бу сон қанчалик катта бўлса оқим турбулентлиги (яъни, 
тартибсизлиги) шунчалик юқори бўлади. Бу сон эса оқимнинг тезлиги ва 
қувур диаметрига тўғри, оқувчи муҳит қовушқоқлигига тескари 
пропорционал.
Бир хил тезликларда Рейнольдс сони қувур диаметрига боғлиқ бўлиб 
қолади. Яъни, қувур диаметри қанчалик катта бўлса оқим шунчалик 
тартибсиз бўлади. Бундай муҳитда материал қувур деворлари билан интенсив 
равишда таъсирлашиб ҳаракатланади. Бу ўз навбатида материал сифат 
кўрсаткичларига салбий таъсир кўрсатади. Шунингдек, оқувчи муҳит 
қовушқоқлиги унинг зичлигига тўғри пропорционал. Яъни, оқувчи муҳит 
зичлиги қанчалик юқори бўлса унинг қовушқоқлиги шунчалик юқори 
бўлади. Зичлик эса ўз навбатида ташилаѐтган материалнинг ташувчи 
ҳаводаги концентрациясига боғлиқ.
Назарий тадқиқотларимизда кўрганимиз каби концентрация кичик 
диаметрли қувурларда катта, катта диаметрли қувурларда кичик бўлади. 
Шунга мос равишда оқувчи муҳит зичлиги ва қовушқоқлиги кичик 
диаметрли қувурларда катта диаметрдагига нисбатан юқори бўлади. Бу ҳолат 
ҳам Рейнольдс сонининг кичик диаметрли қувурларда паст бўлишини 
таъминлайди. 
Умумий 
қилиб 
айтганда, 
қувур 
диаметрининг 

---

кичиклаштирилиши 
оқимдаги 
тартибсизликни 
(турбулентликни) 
камайтиради ва ташилаѐтган махсулот сифат кўрсаткичларини сақлашга 
хизмат қилади. 
Навбатдаги омил ишнинг 3 – бўлимида кўрганимиз каби, ҳаво 
тезлигининг қувур кўндаланг кесими бўйича тақсимланишида. Қувур 
кўндаланг кесими қанчалик катта бўлса тезлик шунчалик нотекис 
тақсимланади. Тезлик қанчалик нотекис тақсимланса қувур ўқига (яъни оқим 
тезлиги векторига) тик йўналган, яъни кўндаланг кучлар миқдори катта 
бўлади. Бу кучлар ташилаѐтган материални қувур деворларига (пастдан 
юқорига ва юқоридан пастга) йўналтиради. Шунинг учун, айниқса қувур 
бошида ва қувур йўналиши ўзгарган жойларда материал қувурнинг юқори ва 
пастки деворлари билан катта куч воситасида таъсирлашади ва қаттиқ 
шовқин чиқариб ҳаракатланади. Кичик диаметрли қувурларда каттадагига 
нисбатан таъсирлашув сони камроқ ва куч импульси пастроқ бўлиши ҳам 
ташилаѐтган махсулот сифатини сақлашга хизмат қилади. 
Кейинги омил ташилаѐтган материал концентрацияси бўлиб, у 
қанчалик юқори бўлса материалнинг қувур деворлари билан таъсирлашув 
имконияти шунчалик паст бўлади. Концентрация эса, аввал айтиб 
ўтганимиздек, катта диаметрли қувурларда паст, кичик диаметрли 
қувурларда юқори бўлади.
Яна бир омил пневмотрассанинг кўчиб юрадиган (мобил) қисми билан 
боғлиқ. Маълумки, кўчириб юриладиган қувурларнинг бир учи иккинчи 
қувурнинг ичига кириб турадиган қилиб тайѐрланган ва бунда қувур учи 
иккинчи қувур деворидан ичкарига туртиб, чиқиб туради. Бу билан, аввало 
оқим йўли тораяди, қолаверса ташилаѐтган материал қувур конусли учининг 
ички сиртига куч билан урилади. Бунда бир томондан ортиқча босим 
йўқолиши, иккинчи томондан махсулот сифатининг ѐмонлашуви кузатилади. 
Юқоридагилардан 
хулоса 
қилиб 
айтиш 
мумкинки, 
янги 
элементларнинг қўлланиши ускунанинг электр энергияси сарфини 
камайтириш йўли билан махсулот таннархини пасайтиришга ва ташилаѐтган 

---

материалнинг дастлабки сифат кўрсаткичларини сақлаш ҳисобига ишлаб 
чиқарилаѐтган махсулот сифатини яхшилашга ѐрдам беради ва бунда 
эришилаѐтган ижобий натижалар мустаҳкам назарий асосга эга.