’p sonli yo’lovchilar tashishga imkon yaratdi

1-jadval. 
Tеmir yo‘llar uzunligi bo‘yicha dunyo mamlakatlarining birinchi o‘nligi. 
T/r 
mamlakat 
Tеmir yo‘llar 
uzunligi 
 (ming km) 
T/r 
mamlakat 
Tеmir yo‘llar 
uzunligi
(ming km) 
1 
AQSH 
175,9 
6 
Gеrmaniya 
41,4 
2 
Rossiya 
87,5 
7 
Avstraliya 
36,2 
3 
Kanada 
84,7 
8 
Argеntina 
34,1 
4 
Hindiston 
62,2 
9 
Frantsiya 
32,3 
5 
Xitoy 
54,0 
10 
Braziliya 
32,0 
Yuk tashish hajmiga ko'ra kichik yuklar, konteynerli yuklar, bir vagonli 
yuklar va marshrutyuklari (vagonlar guruhi yoki butun poezd) farqlanadi. 
Og'irligi 10 tonnagacha bo'lgan konteynerlarda yuk tashish kichik jo'natma 
hisoblanadi. Kichik jo'natmalar uchun ta`riflar boshqalariga qaraganda 
yuqori. Konteynerlarda yuklarni tashishda maxsus to'lov olinadi, shuning 
uchun bu yerda tariflar boshqalaridan biroz yuqoriroq, lekin kichik yuklar 
uchun ta`riflardan pastroq. 
Yukni temiryo'lga o'tkazishdan oldin kepka to'ldiriladi, temiryo'l 
varaqalari yetkazib berish kunini ko'rsatish uchun stansiya kassasiga 
topshiriladi . Tovarlar yetkazib beriladigan omborxona raqami. Bu turli yuk 
jo'natuvchilardan vagon bilan yuklarni to'ldirish uchun zarur. 
Bir nechta yuk oluvchilar manziliga jo'natilgan tovarlar bilan 
to'ldirilgan vagonlar yig'ma deb ataladi. Bunday vagonlar bitta stansiyaning 
xizmat ko'rsatish hududida joylashgan bir nechta yuk oluvchilarga ham, 
xuddi shu temiryo'lning 2-3 stansiyalarining xizmat ko'rsatish hududida 
joylashgan yuk oluvchilarga ham yuboriladi. 
Yuklarni vagon partiyalarida jo
‘natish yuk jo‘natuvchining temiryo‘l 
omboridan ham, temiryo
‘l vokzalining yuklash platformasidan ham amalga 
oshiriladi. Partiya hajmi yetkazib beriladigan vagonning to'liq quvvatiga mos 
kelishi kerak. Avtomobil sig'imidan to'liq foydalanmaganlik uchun stansiya 
jarima undirish huquqiga ega. Ombor ishchilari yuk ortishdan oldin yetkazib 
berilgan vagonning yaroqliligini, yuklarni tashish uchun sanitariy aholatiga 
muvofiqligini tekshirishlari kerak. 
Yetkazib berilgan vagonni yuklash ushbu yuk va vagon turi uchun 
belgilangan muddatda tugallanishi kerak. Yuklangan vagon simli burama 
bilan qulflanadi va muhrlanadi, shundan so'ng u yuk stansiyasining 

---

8 
tarozisiga topshiriladi va bir vaqtning o'zida temiryo'l yo'llanmasi beriladi. 
Vagonlardan qoniqarsiz foydalanish uchun shaxsiy javobgarlik 
rahbarlar zimmasiga yuklanadi 
savdo tashkilotlari
. Aybdorlar vagonlarning 
ortiqcha to'xtab qolishi natijasida yetkazilgan zararni qoplash uchun 
javobgarlikka tortiladi. 
Temiryo
‘lyo‘l-yo‘lak ayyuklarning ham miqdori, ham sifati, ham 
yetkazib berish muddatlari bo
‘yicha xavfsizligi uchun javobgardir. 
Temiryo'lning aybi bilan yuk kamomadi yoki shikastlanganda u javobgar 
bo'ladi . 
Yukni temiryo'l orqali yetkazib berish muddati yukning kunlik 
o'tishidan kelib chiqqan holda belgilanadi: marshrutnitashish uchun past 
tezlik - 550 km, vagon va konteyner - 
".MIND) km, sayoz - 180 km; mashina 
sovutgichli poezdlarda yuqori tezlik - 660 km. Men yetkazib berish vaqtini 
taxminiy kilometrga qo'shaman! Jo'nash va belgilangan stansiyalarda 
yuklarni qayta ishlash uchun 2 kun. Yetkazib berish muddatini hisoblash 
schyot-fakturada ko'rsatilgan tovarlarni tashish uchun qabul qilingan 
kundan boshlab 24 soatdan boshlanadi. Uning kichik ishi uchun temiryo'l 
jarima to'laydi. 
Temiryo'l orqali yuklarni tashish uchun yopiq 
platformalar, sisternalar, izolyatsiyalangan vagonlar 
qo'llaniladi. 
yuk vagonlari, 
va sisternalar 

---

9 
Z 
Avtomobil (grekcha autos 
— o’zi, lotincha mobilis — harakatlanadigan, 
yuradigan) transporti yuk va yo
’lovchi tashishda muhim ahamiyatga ega. 
Avtomobil transporti quyidagilarni o
’z ichiga oladi: harakatdagi 
avtomobillar; avtomobil yo
’llari; yoqilg’i bilan ta’minlash korxonalari; 
ta
’mirlash korxonalari; avtovokzallar va h.k. 
2 
– rasm 

---

10 
3 rasm 
Hozirgi paytda avtomobillarning turli xillari moddiy va nomoddiy 
ishlab chiqarishning turli tarmoqlarida va turmushda ishlatiladi. Moddiy 
ishlab chiqarishda og
’ir yuk ko’taradigan avtomobillar, avtopoezdlar, 
yo
’lovchi tashishda esa avtobuslar, yengil mashinalar ishlatilmoqda. 
Bundan tashqari, maxsus avtomobil transporti ham bor (medisina, oziq-
ovqat, harbiy, ilmiy va boshqa maqsadlarda ishlatiladigan). 
Yo
’llar 
Avtomobil 
transportining 
asosiy 
tarkibiy qismidir. 
Yo
’llar qattiq qoplamli va gruntli bo’ladi. Ikki tomonlama avtomobil harakati 
uchun yaroqli bo
’lgan keng yo’l avtostrada deb ataladi. Bunday yo’llarning 
muayyan bir joylarida yon ko
’chalardan ko’shiladigan kirish va chiqish 
joylari bo
’ladi. Ko’ndalang o’tish joylari viaduklarda yoki tunnellarda bo’ladi 
va avtostrada bilan kesishmaydi. Juda katta masofaga cho
’zilgan 
avtostrada trakt deb ataladi. Masalan, Katta O
’zbekiston trakti Toshkentni 
Termiz bilan bog
’laydi. Kattik qoplamli yo’llarni ko’pincha shosse deb 
ataladi, tor texnik ma
’noda shosse tosh yo’lni anglatadi. Qattiq qoplami 
bo
’lmagan, avtomobil va otarava yurishi uchun yaroqli bo’lgan yo’llar grunt 
yo
’llari deb ataladi. Iqlim sharoitiga qarab ular mavsumiy bo’lishi mumkin. 
Ular tabiiy (qishloq, o
’rmon yo’llari, karvon yo’llari, tog’ yo’llari) va 
yaxshilangan yo
’llarga bo’linadi. 
transporti 
yuk 
oborotining 
deyarli 
yarmi sanoat 
korxonalari 
va qurilish tashkilotlari xissasiga to
’gri keladi. Avtomobil transportining yuk 
oboroti bo
’yicha jahonda AQSH birinchi o’rinda, rivojlangan mamlakatlar 

---

11 
avtoparkining 50 foizi AQSHga to
’gri keladi. 
Avtomobil transportining afzalliklari quyidagilardan iborat: 
a) sanoat va qishloq xo
’jaligi korxonalarini magistral transport yo’llari va 
vositalari bilan bog
’laydi; 
b) shaharlardagi va shahar atrofidagi yuklarning asosiy qismini tashiydi; 
v) qisqa (100 km) va uzoq masofalarga yuk tashishda qulay; 
g) yuklarni yo
’llarda tushirib ortmay, bevosita iste’molchiga yetkazib bera 
oladi. 
Avtomobil transporti yuk tashish xhajmiga ko
‘ra barcha boshqa 
transport turlarini quvib o
‘tadi. Chunki avtomorbil transporti eng muhim 
imkoniyatlarga, ya
’ni tezlikda yetkazib berishi, “eshikdan eshikkacha” 
yukni olib borishi, yukning yaxshi saqlanishi kabi xususiyatlarga 
egaligi bilan ajralib turadi. 500 kmgacha bo
‘lgan masofaga avtomobil 
transporti temir yo
‘l transportiga nisbatan yukni 3 martaga tez olib b 
oradi. 
Avtomobiltransportining rivojlanganligi davlatlar miqyosida avvalo ular u 
chun avtomobil parklarining mavjudligi, avtomobil yo
‘llarining holati 
va uzunligi, shuningdek ushbu transport turiga va uning ishiga bo
‘lgan 
talab hamda iqtisodiy imkoniyatlar bilan belgilanadi. 
1900 yillarda dunyo bo
‘yicha 6 ming avtomobil bor edi. 1950 yillar 
da ularning soni 62,3 milliontaga yetdi, XXI asr boshida 600 millionta, shun 
dan 460 milliontasi yengil, 140 milliontasi yuk mashinalari bo
‘lgan bo‘lsa, ho 
zirda avtomobillarning yer sharidagi miqdori 800 mlndan ortadi va u yer s 
harining turli mintaqalari bo
‘yicha turlicha taqsimlangan. “Katta yettilik” 
mamlakatlariga dunyodagi avtomobillarning 60 foizi to
‘g‘ri keladi., shunda 
n AQShga 29 foizi. 
Oxirgi yillarda avtomobil parklarining miqdori tezlik bilan o
‘sib bormoq 
da, ayniqsa bu eng avvalo , Osiyoda, ya
’ni Xitoy va Hindistonda. Dunyoda 
avtomobillar soni ko
‘pligi bo‘yicha yetakchi bo‘lgan mamlakatlarga sobiq 
SSSR davlatlaridan faqat 31 mln avtomobili bilan Rossiya birinchi o
‘ntalikk 
a kiradi. 
Transport darajasi rivojlanganligiga ko
‘ra AQSh yetakchilik qiladi, 
shuningdek, bu davlat avtomobil magistrallarining uzunligiga ko
‘ra, 
avtoparklarining soniga ko
‘ra, temir yo‘llarining uzunligiga ko‘ra, avialini 
yalarining qalinligiga ko
‘ra ham dunyoda birinchi o‘rinni egallaydi. 

---

12 
Transportning eng qadimgi turi hisoblanadi. Juda uzoq davrlar 
mobaynida insoniyat ushbu transport turidan turli maqsadlarda foydalanib 
kelgan. Hozir ham kam rivojlangan, rivojlanayotgan davlatlarda, baland 
tog
’larda, cho’llarda, shimoliy (qutbiy) o’lkalarda ushbu transport turidan 
foydalaniladi. 
Bu transport turi ikkiga bo
’linadi: 
— ot-arava transporti, ya’ni xayvonlar kuchiga asoslangan transport turi (ot, 
bug
’u, it, qo’tos, xo’kiz va boshqa xayvonlar kuchiga asoslangan); 
— 
ulov transporti, 
bunda 
yuklar 
asosan xayvonlarda 
tashiladi 
(otlarda,xachirlarda,eshaklarda, tuyalarda, xo
’kizlarda va h.k.). 

---

13 
1.5