П. С. Султонов, Б. П. Ахмедов олий ўқув юртлари учун дарслик

ТЕКШИРУВ САВОЛЛАРИ
Object 6

---

1. Ҳаёт муҳити дейилганда нимани тушунасиз?
2. Экологик омиллар ҳақида нималар биласиз?
3. Тирик организмларнинг атроф-муҳитга мослашувини тахлил этинг.
4. Популяция қандай тузилма ва унинг асосий ҳусусиятларини тушунтиринг.
5. Биоценоз тушунчасини тушунтиринг.
6. Экотизим ва унга ҳос қонуниятларни тушунтиринг.
7. Экотизимдаги модда ва энергия алмашинуви қандай амалга ошади?
8. Популяция, биоценоз ва экотизимларнинг ўрганишнинг қандай экологик аҳамияти
бор?
1.4. БИОСФЕРАДА КЕЧАДИГАН ЖАРАЁНЛАР
Мавжуд илмий манбаларга кўра, Ер сайёрасида ҳаётнинг пайдо бўлиш тарихи 3,5-3,8
миллиард. йилга тенг деб ҳисобланади. Ҳаётнинг вужудга келиши ҳақида бир неча
назариялар мавжуд. Улардан бирида таърифланишича, ҳаёт дастлаб тирикликнинг баъзи
ҳусусиятларини ўзида мужассамлаштирган органик бирикмалар шаклидан бошланиб, то
ҳозирги онгли одамгача бўлган узоқ эволюцион даврни бошидан кечирган. Тирик
организмлар бу узоқ тараққиёт даврида юқори мослашувчанлик ҳусусиятлари туфайли
ердаги турли ҳаёт муҳитларини ўзлаштирдилар(1-расм). Масалан, ҳозир фанга
организмларнинг ҳароратга бардошлик чегараси абсольют нулдан (-273
О
С) то 180
О
С гача,
босимга бардошлилик чегараси эса вакуумдан то 12 минг атмосфера(12*10
8
Па) гача
эканлиги, баъзи организмлар турли муҳитларда (кислота ва эритмаларда), хатто ядро
реактори қозонларида ҳам учраши мумкинлиги маълум.
Ерда ҳаётни пайдо бўлиши, такомиллашуви ва кўплаб ҳудудларни эгаллай бошлаши
билан тирик организмлар сайёрада кечадиган жараёнларда ўзига ҳос ўринни эгаллай
бошлаганлар. Ҳаётнинг доимий таъсирига дучор бўлган Ернинг юза қатламларида, яъни
атмосферанинг 20-25 км. баландлигигача ёки аэробиосферагача, сув заминларининг 0,5 км.
чуқурлигигача алоҳида ўзига ҳос ҳусусиятлари билан фарқланувчи «жонли қобиқ»
шаклланган. Мана шу жонли қобиқни б и о с ф е р а ёки ҳ а ё т қ о б и ғ и деб аталади.
Бу қобиқни ернинг алоҳида қобиғи сифатида ўрганишни дастлаб 1875 йилда австриялик
геолог Э.Зюсс таклиф этган бўлса-да, биосфера ҳақидаги таълимотнинг асосчиси таниқли
рус олими В.И.Вернадский ҳисобланади. У тирик организмлар функцияларини чуқур таҳлил
этиш асосида «улар қудратли геокимёвий кучга эга, ернинг юза қобиқларидаги табиий
жараёнларда уларнинг фаолияти ғоят муҳим омил ҳисобланади, шунинг учун ер
қобиқларининг улар таъсирида бўладиган қисмларини алоҳида қобиқ деб қараб уни
мустақил ўрганиш зарур» деган фикрга келади.