P. S. Su L t o n o V ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish asoslari


Hayvonotga antropogen ta’sir va uning ekologik oqibatlari



Download 5,7 Mb.
Pdf ko'rish
bet156/186
Sana19.05.2023
Hajmi5,7 Mb.
#941004
1   ...   152   153   154   155   156   157   158   159   ...   186
Bog'liq
Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish asoslari. Sultonov P

Hayvonotga antropogen ta’sir va uning ekologik oqibatlari.
In so n iy atn in g ishlab ch iqarish fao liy ati, y a ’ni an trop og en 
t a ’sirig a
k u c h li 
d u c h o r 
b o ‘lg a n
d a s tla b k i 
ta b iiy
kom ponentlardan biri hayvonot dunyosi hisoblanadi. Inson olov 
va tu r li q u r o lla rg a ega b o 'lg a n d a v rla rd a n b o s h la b o q , 
hayvonotga faol t a ’sir eta boshlagan. Bundan 250 ming yil 
avval(paleolit davri)dan boshlab inson ularga sezilarli tazyiq 
o'tk aza boshladi. Ilmiy taxm inlarga qaraganda, yirik, kam sonli 
hayvonlar antropogen ta ’sirning dastlabki qurbonlari bo‘lishgan. 
Aniq yozma m a ’lum otlar yo'qligi sababli o ‘tmish davrlardagi 
antropogen t a ’sir o q ib atlari haq id a tayinli bir nima deyish 
m ushkul. D oim iy yozma m a ’lu m o tlar paydo b o 'lg an 1600- 
y illard an b oshlab insonning h ay v o no tg a t a ’siri k o 'lam in i 
m a’lum m a ’noda kuzatish mumkin.
T M X I n in g m a ’lu m o tla rig a k o ‘ra , 1 6 0 0 -y illard an to 
hozirgacha turli t a ’sirlar tufayli sayyoramizdagi qushlarning 94 
turi (1,9%) va sut emizuvchilaming 63 turi (1,5%) qirilib ketgan. 
Shu jum ladan, qushlarning 8 turi (1,6%) va sut emizuvchilaming 
47 turi (1%) bevosita antropogen ta ’sir oqibatida yo'qotilgan. 
Y o ‘q bo'lgan turchalar haqida esa to'liq m a’lumotlar yo'q.
H ayvonlarning turi, soni va tarqalish areallarining o'zgarishi 
tabiiy va antropogen t a ’sirlar natijasida ro 'y beradi (23-jadval).


HuyvonUrga ta'sir etuvtW omillar__________________ |


A n tro p o g en t a ’sirlarn i quy idag i uchta g u ru h g a b o 'lish
mumkin:
1. H ayvonlarni bevosita to 'g 'rid a n -to 'g 'ri qirib yuborish. Bu 
ovchilik yoki boshqa m aqsadlarda hayvonlarni o'ldirilishi bilan 
bog'liq ta ’sirlarni o ‘z ichiga oladi.
2. Insonning turli ishlab chiqarish faoliyatlari natijasida 
hayvonlar yashaydigan tabiiy hududlarning qisqarib ketishi, 
y a ’ni y a s h a s h m a y d o n i (m a k o n i) v a v o s ita la r i (o z u q a , 
b o sh p a n a)d a n m ah ru m b o 'lg a n h ayv o nlarn ing o ‘z -o ‘zidan 
qirilib ketishi.
3. A n tro p o g en t a ’sirla r a tro f-m u h itn in g iflo slanishi va 
landshaftlam ing kuchli o'zgartirilishi oqibatida hayvonlarning 
yashash sharoiti og'irlashuvi bilan bog‘liq ta ’sirlardir. Havo, suv, 
tuproq va o'sim liklam ingzaharli m oddalar, ayniqsa, pestitsidlar 
bilan ifloslanishi, shovqin, kucfrli yorug‘lik va boshqa salbiy 
om illarning yuzaga kelishi, yo‘llar, kanallar, elektr tarm oqlari 
kabi inshootlarning qurilishi, bepoyon m aydonlarni haydab 
ekinzorlarga aylantirilishi, o'rm onlarning kesib yuborilishi, yirik 
urbanizatsiya m arkazlarining b arpo etilishi kabi antropogen 
jarayonlar hayvonlarga kuchli salbiy ta ’sir o ‘tkazadi.
So'ngi ikki guruhdagi ta ’sirlarni bilvosita ta ’sirlar deb ham
ataladi. Keyingi yillarda birinchi guruhdagi t a ’sirlar hissasi 
se z ila rli k a m a y ib b o rm o q d a . M a s a la n , X V II a s r la rd a
hayvonlarni bevosita yo'qotish 86% ni, bilvosita yo'qotish esa 
14% ni tashkil etgan b o ‘lsa, XX asrga kelib bu k o ‘rsatkich mos 
ravishda 28 va 72% ni tashkil etmoqda.
Aniq yozma m anbalarning guvohlik berishicha, antropogen 
t a ’sirning dastlabki qurboni ulkan k a p ta rd ro n t bo'lgan. Bu 
g'ozdan 2 m arta yirik, uchmaydigan, kuchli panjali va qayrilma 
tum shuqli kulrang qush H ind okeanidagi M avrikiy orolida 
yashagan. 1598-yilda g o lla n d la r bu h u d u d la rn i istilo qila 
boshlashlari bilan bu qushlarga qiron kela boshladi. N atijada 
82 y ild a n keyin (168 1-y.) bu q u sh n in g s o 'n g g i v a k illa ri 
abadiyatga yuz tutd i. Y ana bir misol, Bering ekspeditsiyasi 
tarkibida ishlagan tabiatshunos olim G.Steller 1741-yili Tinch 
okeanining shim olidagi K om andor orollari atrofidagi sayoz 
suvliklarda yashovchi dengiz sigirlarini t a ’riflab yozib qoldirgan. 
Bu uzunligi 6-8 m etr, yazni 3-4 ton n a b o 'lg an yuvosh suv


hayvonlari suv o ‘tlari bilan oziqlanganlar. U larning g o ‘shti 
iste’mol uchun yaroqli va totli b o ‘lgani uchun k o 'p lab ovlanishi 
oqibatida kashf etilganidan bor-yo‘g‘i 27 yil o ‘tib (1768-y.) ular 
butunlay ovlab tugatildi. 
.
X onaki otlarning avlodidan bo'lm ish yovvoyi o t-ta rp a n la r 
XVIII asrlargacha Yevroosiyo dashtlarida keng tarqalgan edilar. 
B ular ham inson t a ’sirida X IX asr boshlarig a kelib qirilib 
k e td ila r. In so n iy a t to m o n id a n a b a d iy y o 'q o tilg a n y irik
h a y v o n lard an yana biri yirik shoxli q o ram o lla r avlodidan 
b o 'lg a n tu rd ir. Bu se rm a h su l ov h ay v o n i h am X V II asr 
boshlariga kelib yo‘qotib yuborildi. Bulardan tashqari, karolin 
to'tiqushi, zebra-kvagga, havorang otsimon antilopa, qanotsiz 
gagarka, xaltali bo ‘ri, Osiyo Shom burg bug‘usi, kitlarning 6 turi 
va boshqa shu kabi ko‘plab hayvonlar yo‘qotilganlar ro'yxatidan 
joy oldilar. Insoniyat o ‘tm ishidan bunday qayg‘uli misollarni 
ju d a k o ‘p la b k e ltiris h m u m k in . A frik a d a y o ‘q o tilg a n
hay vonlam ing 90% i Gavayi orollarida, yo‘qotilgan qushlarning 
60%i Y evropaliklar istilosidan keyingi davrga to ‘g‘ri keladi.
T o ‘la yo‘qotilgandan tashqari ju d a k o ‘plab hayvonot turlari 
keskin kamayib, yo‘qolish darajasiga kelib qoldi. M a ’lumotlarga 
qaraganda, hozirgi paytga kelib um urtqali hayvonlarning 1000 
dan ortiq turi ham da um urtqasizlarning ju d a k o 'p lab turlari 
yo'qolib ketish xavfi mavjud. Bunday jonzotlar qatoriga zubr, 
bizon, kaliforniya kondori, shinshilla, karkidon, sher, gepard, 
Prjevalskiy oti, qulon, lemur, qo ra kit, fillar, chuchuk suv sadaf 
molyuskasi, osyotr balig‘i va boshqalam i kiritish mumkin.
R esp u b lik am izd a a n tro p o g e n t a ’sirlar o q ib a tid a tu ro n
y o 'lb arsi va qizil b o 'ri b utu nlay y o ‘qotilgan b o 'lsa , chipor 
sirtlo n (g epard ), ilonlar, jay ro n , tu v aloq , q irg 'o v u l, quyon, 
bizg'aldoqlarning soni ju d a qisqarib ketdi. Ayniqsa, Ustyurt 
qo ‘yi(arkal), buram a shoxli taka, q ora laylak, oqqush, chipor 
kaltakesak, kapcha ilon, qum charx iloni(efa) kabi jonzotlam ing 
soni xatarli darajada kamayib ketdi.
K o ‘plab hayvon turlari qirilib va soni ozayib ketishi oqibatida 
insoniyat o ‘zining oziq-ovqat va xomashyolarga bo'lgan ulkan 
potensial imkoniyatlarini yo‘qotdi. Bundan tashqari, biosferada 
yuz b erayotgan b ir q a to r salbiy ja ra y o n la r ham h ayvonot 
dunyosidagi o ‘zgarishlar bilan uzviy bog‘liqdir.



Download 5,7 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   152   153   154   155   156   157   158   159   ...   186




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish