P. M. Matyakubova, P. R. Ismatullayev, A. K. Miraliyeva, U. A. Maxmonov



Download 3,16 Mb.
Pdf ko'rish
bet47/104
Sana06.07.2021
Hajmi3,16 Mb.
#110041
1   ...   43   44   45   46   47   48   49   50   ...   104
Bog'liq
OFA Oquv qollanma

 
4.4. Dopler effekti 
Dopler  effekti  –  nur  tarqatgich  va  qabul  qilgichning  nisbiy  ko‘chishida 
qabul  qilinayotgan  tebranish  chastotasi  yoki  nurlanish  to‘lqin  uzunligining 
tarqatilayotgan tebranish yoki nurlanish chastotasiga nisbatan o‘zgarishi.   
Ushbu  effekt  avstriyalik  matematik  va  fizik  olim,  professor  Kristian 
Andreas Dopler (1803-1853) tomonidan kashf etilgan va uning sharafiga Dopler 
effekti deb ataladi.  
 
4.9-rasm. Kristian Andreas Dopler (1803-1853) 
 
Dopler  effekti  nurlanish  chastotasining  ushbu  nurlanishni  hosil  qiluvchi 
manbaning  yoki  uni  qabul  qilgichining  harakatlanishi  natijasida  o‘zgarishiga 
asoslangan.  Dopler  effekti  akustika,  radiofizika,  optika,  shuningdek  harakat 
parametrlarini o‘lchash sohasida keng qo‘llanilmoqda.  


69 
 
Harakatdagi ob’ektlar, suyuqliki, gazsimon va sochiluvchan muhit tezligi, 
hamda  titrash  parametrlarini  o‘lchashda  Dopler  effektiga  asoslangan  o‘lchash 
usullari  juda  keng  qo‘llaniladi.  Bu  usullar  keng  diapazonda  0,001  mkm/s  dan 
yorug‘lik tezligiga yaqin bo‘lgan tezliklarni o‘lchashda qo‘llaniladi. 
Nurlanish  chastotasining  nisbiy  o‘zgarishi  o‘lchanayotgan  tezlikning 
tarqalayotgan tebranishlar tezligiga nisbatiga proporsional bo‘ladi. 
Agarda  harakatlanayotgan  ob’ektga  chastotasi  f
0
  bo‘lgan  nurlanish 
yo‘naltirilsa,  u  holda  qaytgan  signalning  chostotasi  f
0
  chastotadan  Dopler 
tenglamasiga mos ravishda quyidagi kattalikka farq qiladi, ya`ni: 
,
....
1
2
1
2
2
0
0






















c
V
c
V
c
V
f
V
c
V
c
f
f
g
                      (4.11) 
Bu Yerda: V -  ob’ekt tezligi (uzoqlashayotgan ob’ekt uchun musbat); 
     s – nurlanishning tarqalish tezligi. 
Agarda  c=c
0
  (c
0
  –  yorug‘lik  tezligi),  bo‘lsa  u  holda  V  <  104  m/s  shart 
bajarilganda,  yuqori  darajadagi  hadlarning  ulushi  3∙10
-5
  dan  kichik  bo‘ladi, 
chunonchi ko‘p hollarda quyidagi takribiy formuladan foydalaniladi: 
Δf
g
 = -2f
0
V/c = -2V/λ  Yoki  V = -Δf
g
·c/(2f
0
) = -f
g
λ/2 .                (4.12) 
Bu yerda: λ  – nurlanayotgan signalning to’lkin uzunligi bo‘lib, u λ = c/f

 
ga teng.  
Tezlikni  Dopler  effekti  asosida  o‘lchashda  nurlanishning  keng 
miqyosidagi  chastota  spektrlaridan,  yani  ultratovush  to‘lqinlaridan  tortib  to 

  -  
nurlanishlargacha bo‘lgan oraliqlardagi chastotalardan foydalaniladi.  
Usulning afzalliklari quyidagilardan iborat: 
-  o‘lchash  ob’ekti  bilan  ulanmasdan,  ya`ni  o’zaro  kontaktda  bo‘lmasdan  
o‘lchashlarni bajarish; 
- yuqori darajadagi sezgirlik va aniqlik;  
-  alohida  zarralarning  lokal  tezliklarini  o‘lchash  va  nusxa  ko’chirish 
imkoniyati mavjudligi. 


70 
 
Bu afzalliklarning hammasi nafaqat tezlikni o‘lchash imkoniyatini,  balki 
zarrachalarning murakkab oqimlarining tezlik topografiyasi va ularning fazoviy 
titrashdagi grafiklarini ham hosil qilish umkoniyatini beradi. 
Suyuqliki  va  gazsimon  muhitlarning  tarkibidagi  begona  zarralar  (qattik 
zarrachalar  yoki  pufaklar)  mavjudligini  ham    aniqlash  mumkin,  binobarin  ular 
nurlanish yo‘nalishida qaytgan zarralardir. 
Dopler  effekti  radiochastota  diapazonidagi  amalga  oshiriladigan 
o‘lchashlarda  keng  qo‘llaniladi.  Ishlash  prinsipi  Dopler  effektiga  asoslangan  
o‘lchash  vositalari  odatda  nurlanish  manbayi,  fokuslantiruvchi  tizimlar, 
nurlanishni  qabul  qilgich,  qayta  ishlash  qurilmasi  va  signalni  qayd  qilish 
qurilmalaridan iborat bo‘ladi. 
Dopler  radari  xarakatlanuvchi  ob`ektdan  qaytgan  signal  chastotasini 
o`zgarishini  o`lchab,  uning  tezligini  aniqlaydi.  Dopler  radarlari  turli  soxalarda 
qollaniladi,  masalan  avtomobil,  ucuvchi  ob`ektlar,  kemalar,  dengiz  va  daryo 
oqimlari, bulutlar va boshga ob`ektlar  tezligini o`lchashda.   
Bundan  tashqari  Dopler  effekti  tibbiyotda  (doplerografiya),  qo`riqlash 
signalizatsiyalarida va boshqa sohalarda keng ko`llaniladi. 

Download 3,16 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   43   44   45   46   47   48   49   50   ...   104




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish