P. M. Matyakubova, P. R. Ismatullayev, A. K. Miraliyeva, U. A. Maxmonov

Makro-  va  mikroolam  –  bu  ob’ektiv  haqiqatning  ikki  sohasi  bo‘lib, 
materiya  tuzilishi  jihatdan  bir-biridan  farq  qiladi.  Mikrohodisalar  qobig‘i  –  bu 
oddiy bir olamdir, binobarin, unda inson harakat qiladi va yashaydi.  
Sifat  jihatdan  boshqa  bir  soha  mikroolamni  (atom,  yadro,  elementar 
zarralar  va  boshqalar)  tashkil  etadi,  chunonchi  ularning  o‘lchamlari 
santimetrning  milliondan  bir  qismiga  teng  bo‘ladi.  Ularning  har  biri 
materiyaning  alohida  bir  ko‘rinishi  bo‘lib  xarakterlanadi,  jumladan,  bu 
hodisalarga  fazo-vaqt  va  zaruriy  munosabatdir,  harakat  qonunlari  kiradi. 
Shunday  ekan,  makroolamda  material  ob’ektlar  aniq  ifodalangan  uzlukli  va 
korpuskulyar  yoki  uzluksiz,  to‘lqin  tabiatiga  ega  bo‘ladi  va  ularning  harakati 
klassik  mexanikaning  dinamik    qonunlariga  bo‘ysunadi.  Mikroolam  hodisalari 
qarama-qarshi  bo‘lgan  korpuskulyar  va  to‘lqin  xossalari  bilan  xarakterlidir, 
chunonchi,  ular  uchun  kvant  mexanikasining  statistik  qonunlari  o‘rinlidir. 
Makro-  va  mikroolam  orasidagi  o‘ziga  xos  chegara  qatlamining  hosil  bo‘lishi 
Plank doimiysini ochilishi bilan isbotlanadi. Bu doimiylikning asosiy  mazmuni 
shuki,  bunda  “ta’sir  chegarasi  cheklangan”,  holbuki,  mikroolamdagi  ikkita  
ob’ektning  o‘zaro  ta’siri  kvant  ta’sirining  qiymatidan  kichik  bo‘lishi  mumkin 
emas. 
Makroolam  tipik  xossalari  bilan  xarakterlanadi,  jumladan,  issiqlik, 
elektromagnit va boshqa xossalardir. 
Fizika – bu material zarrachalarning tuzilishi va harakat qonunlari, modda 
va maydon, atomlarining tuzilishi, gravitatsion, elektr va magnit  maydonlari va 
ularning  o‘zaro  ta’siri,  hamda  molekulyar-kinetik  jarayonlar  haqidagi  fandir. 
Bular  jism  harakatining  qonuniyatlari  (mexanika),  tovush  hodisalarining 
sabablari  (akustika),  issiqlik,  elektr  va  magnit  hodisalari  to‘g‘risidagi 
bo‘limlardan  iborat.  Mexanik,  issiqlik  va  elektromagnit  jarayonlar  o‘zaro 

---

31 
 
aylanish  bilan  bog‘langan,  jumladan,  harakat  miqdorini  saqlanishi,  ya`ni 
energiyani saqlanish qonuni XX asrda isbotlangandi. 
Qonuniy  asosda  qabul  qilingan  turli  fizik  ob’ektlarning  (fizik  tizimlar, 
ularning  holati  va  tizimlarda  yuz  beradigan  jarayonlar)  xossalari  va  miqdoriy 
munosabatlarni xarakteristikalari, chunonchi miqdoriy jihatdan alohidalikka ega 
bo‘lgan  ob’ektlar  fizik  kattaliklar  deyiladii.  Bu  kattaliklarga  uzunlik,  vaqt, 
temperatura, massa, bosim, tezlik va boshqalar kiradi. Agarda Olam  Okeani va 
Quyoshni fizik ob’ektlar sifatida qaraydigan bo‘lsak, u holda Quyoshning yuza 
tekisligidagi harorat va butun Olam Okeanini yuza tekisligidagi o‘rtacha harorat, 
miqdoriy  jihatdan  olganda  ikkala  ob’ekt  uchun  fizik  kattalik  bo‘ladi,  ularning 
miqdoriy  ko‘rsatkichlari  turlichadir  (harorat  Quyosh  sirtida  6000  K  va  Olam 
Okeani yuzasidagi harorat 300 K). 
O‘lchanayotgan  fizik  kattalikning  son  qiymati  ular  qaysi  o‘lchov 
birliklarida  o‘lchanishiga  bog‘liq  bo‘ladi,  agar  o‘lchov  birliklarini  tanlashda 
xatolikka  yo‘l  qo‘yilsa,  o‘lchash  natijasini  taqqoslash  mumkin  bo‘lmay  qoladi, 
binobarin,  bunda  o‘lchashlar  birligining  nomutonosibligi  kelib  chiqadi.  Shu 
holat  yuz  bermasligi  uchun  o‘lchov  birliklarini  ishlatishda  aniqlangan  qoidalar 
belgilangan  va  qonuniy  asosda  rasmiylashtirilgan.  Asosiy  va  hosilaviy  o‘lchov 
birliklari birgalikda birliklar sistemasini tashkil etadi. 
1960 yilda o‘lchashlar va og‘irlik masalalariga bag‘ishlab o‘tkazilgan XI 
Bosh konferensiya fizik kattaliklarning Xalqaro birliklar tizimini qabul qiladi. 
Xalqaro birliklar tizimining asosiy o‘lchov birliklari quyidagicha: 
-  metr (uzunlik birligi) 
-  kilogramm (massa birligi); 
-  sekund (vaqt birligi); 
-  amper (elektr tok kuchining birligi); 
-  kelvin (termodinamik harorat birligi); 
-  kandela (yorug‘lik kuchi birligi); 
-  mol (modda miqdori birligi); 

---

32 
 
Xalqaro  birliklar  tizimining  (SI)  hosilaviy  birliklari  kattaliklarni 
ifodalovchi  matematik  tanglamalar  orqali  asosiy  va  qo‘shimcha  o‘lchov 
birliklaridan aniqlangan qoidalar asosida hosil qilinadi.