P islomov toshkent 2017 O‘quv qo‘llanma

Vektorli ifodalash
(vector data structure, vector data model) – sin. 
ma’lumotlarning vektorli modeli – nuqtali, chiziqli va poligonal fazoviy 
ob’yektlarni koordinatalar juftliklari to’plami ko’rinishida, ob’yektlarning 
faqat geometriyasini tavsiflagan holda raqamli ifodalash, bu chiziqli va 
poligonal ob’yektlarning notopologik V.i.ga (“spagetti” modeliga qaralsin) 
yoki vektorli topologik ifodalash ko’rinishidagi geometriyaga va topologik 
munosabatlarga (topologiyaga) muvofiq keladi. Mashinaviy realizastiyada 
V.i.ga fazoviy ma’lumotlarning vektorli formati (vector data format) 
muvofiq keladi. 
Geografik axborot tizimi
(geographic(al) information system, GIS, 
spatial information system) – sin. geoaxborot tizimi, GAT – fazoviy-
koordinastiyalangan ma’lumotlarni (fazoviy ma’lumotlarni) to’plash, 
saqlash, ishlash, kirish, aks ettirish va tarqatishni ta’minlovchi axborot 
tizimi. GAT fazoviy ob’yektlar to’g`risidagi ma’lumotlarni ularning raqamli 
ifodalanishi (vektorli, rastrli, kvadrotomik va boshq.) shaklida o’z ichiga 
oladi, GATning qo’yilgan masalalarga muvofiq keladigan funksional 
imkoniyatlari to’plamiga ega bo’ladi, ularda geoaxborot texnologiyalari 
yoki GAT-texnologiyalar (GIS tehnology) operatsiyalari amalga oshiriladi, 
dasturiy, apparat, axborot, normativ-huquqiy, kadrlar va tashkiliy ta’minot 
bilan qo’llab-quvvatlanadi. Hududiy qamrovi bo’yicha global yoki planetar 
GATlar (global GIS), subkontinental GATlar, ko’p hollarda davlat 
maqomiga ega milliy GATlar, regional GATlar (regional GIS), subregional 
GATlar va lokal, yoki mahalliy GATlar (lokal GIS) farqlanadi. GATlar 
axboriy moellashning predmet sohasi bilan farqlanadi, masalan, shahar 
GATlari yoki munstnpal GATlar, MGAT (urban GIS), tabiat muhofazasi 

---

183 
GATlari (environmental GIS) va h.k.; ularning ichida er axborot 
tizimlarining nomi juda keng yoyildi. GATning muammoli orientastiyasi 
unda echiladigan masalalar (ilmiy, amaliy) bilan belgilanadi, ular ichida 
resurslarni inventarizastiyalash (shu jumladan kadastr), tahlil, baholash, 
monitoring, boshqarish va rejalashtirish, qaror qabul qilishni qo’llab 
quvvatlash kabilar bor. Integrastiyalangan GATlar, IGAT (integrated GIS, 
IGIS) GAT funksional imkoniyatlari va tasvirlarga (masofadan zondlash 
materiallariga) raqamli ishlov berish tizimlarini yagona integrastiyalangan 
muhitda qo’shadi. Polimasshtabli, yoki masshtabli-mustaqil GATlar 
(multiscale GIS) fazoviy ob’yektlarni ma’lumotlarni masshtab qatorining 
har qanday tanlab olingan darajalarida ma’lumotlarning eng katta fazoviy 
imkoniy aniqlikka ega yagona to’plami asosida grafik yoki kartografik 
ifodalashni ta’minlagan holda ko’plikda, polimasshtabli ifodalashga 
(multiple representation, multiscale representation) asoslangan. Fazo-vaqt 
GATlari (spatio-temporal GIS) fazo-vaqt ma’lumotlari bilan muolaja qiladi. 
Geoaxborot loyihalarini (GIS project) realizastiya qilish, keng ma’noda 
GAT yaratish loyiha oldi tadqiqotlari (feasibility stady), shu jumladan 
foydalanuvchining 
talablarini 
(user 
requirements) 
va 
GATning 
qo’llaniladigan 
dasturiy 
vositalarining 
funksional 
imkoniyatlarini 
o’rganish, texnik-iqtisodiy asoslash, “xarajat/foyda” (costs/benefits) 
nisbatini baholash; GATni tizimli loyihalash (GIS designing), shu jumladan 
pilot-loyiha (pilot-project) stadiyasi, GATni ishlab chiqish (GIS 
development); uni katta bo’lmagan hududiy fragmentda, yoki test 
uchastkasida (test area) testlash, prototiplash, yoki tajribaviy namunani, 
prototipni (prototype) yaratish; GATni joriy qilish (GIS implementation), 
ekspluatastiya qilish va foydalanish bosqichlarini o’z ichiga oladi. GATni 
loyihalash, yaratish va foydalanishning ilmiy, texnik, texnologik va amaliy 
aspektlari geoinformatikada o’rganiladi.