P islomov toshkent 2017 O‘quv qo‘llanma

Ma’lumotlar bazasi
, MB (data base, database, DB) – ma’lumotlarning 
ularni tavsiflash, saqlash va manipulyastiya qilishning umumiy prinsplarini 
belgilovchi muayyan qoidalar bo’yicha tashkil qilingan majmui. 
Ma’lumotlarni 
MBda 
saqlash 
markazlashtirilgan 
boshqarishni, 
standartlarga rioya etilishini, ma’lumotlarning xavfsizligini va butligini 
ta’minlaydi, ma’lumotlarning ortiqchaligini va ziddiyatliligini qisqartiradi. 
MB amaliy dasturlar bilan bog`liq emas. MBni yaratish va unga murojaat 
qilish (so’rovlar bo’yicha) ma’lumotlar bazalarini boshqarish tizimi (MBBT) 
yordamida amalga oshiriladi. Lokal hisoblash tarmoqlarining (LHT) 
dasturiy ta’minoti dastlab shunday ish rejimida amal qilardiki, unda 
tarmoqning ishchi stanstiyalari ularga xizmat ko’rsatadigan kompyuterda 
– fayl-serverda (file server) joylashgan MBga so’rovlar yuborishardi, undan 
zaruriy fayllarni olishardi, qidirish, tanlab olish va korrektirovkalash 
operatsiyalari majmuini – tranzakstiyalarni (transaction) bajarardilar va 
fayllarni qaytarardilar. Boshqa rejimda LHT ishchi stanstiyalari mijoz rolida 
chiqishadi, MB serveri esa so’rovlar (odatda SQL tilida yozilgan) bo’yicha 
to’liq xizmat ko’rsatadi va mijoz-server (client/server) texnologiyasini 
amalga oshirib, mijozlarga natijalarni yuboradi. MB tarmoqning bir nechta 
kompyutarlarida joylashgan bo’lishi mumkin; bu holda u uni 
boshqaradigan MBBT – taqsimlangan ma’lumotlar bazalarini boshqarish 
tizimi, TMBBT (distributed database management system) kabi 
taqsimlangan MB, TMB (distributed database) deb ataladi. GATlarning 
MBsi fazoviy ob’yektlar to’g`risidagi ma’lumotlar to’plamlarini fazoviy 
MBlarni (spatial database) tashkil qilgan holda o’z ichiga oladi; raqamli 
kartografik axborot kartografik ma’lumotlar bazalariga (map database), 
kartografik ma’lumotlar banklariga tashkillanishi mumkin. 
Bufer zonasi
(buffer zone, buffer, corridor) – nuqtali, chiziqli yoki 
poligonal ob’yektlar to’plamiga nisbatan teng uzoqlikdagi ekvidistantlarni 
yoki ekvidistant chiziqlarni (equidistant line) hisoblash va tuzish yo’li bilan 
tashkil topgan poligonal qatlamni o’zida ifodalaydi. “Buferizastiya” 
(buffering) operatsiyasi, masalan, ko’rfazning 200 milli iqtisodiy zonasini, 
temir yo’l liniyasi ixtiyoridagi 100 metrli mintaqani ajratish va h.k.lar 

---

182 
uchun qo’llaniladi. Poligonal ob’yektning bufer zonasi poligonning ham 
tashqarisida, ham ichida tuzilishi mumkin. Agar ob’yektlar va
ekvidistantlar o’rtasidagi masofaga uning atributlaridan biriga mos 
keladigan qiymatlar qo’yilsa, u holda bu “tortishli buferizastiya” (weighed 
buffering) deyiladi. 
Vektorizator
(vectorizer) – fazoviy ma’lumotlarni rastrli-vektorli qilib 
o’zgartirish (vektorlash) uchun mo’ljallangan dasturiy vosita.