P islomov toshkent 2017 O‘quv qo‘llanma

 
 
 
 
 

---

3 
DASTURNING FUNKSIONAL VAZIFASI, QO’LLASH SOHASI, UNING 
CHEKLOVLARI 
Ushbu o`quv qo`llanma geoaxborot tizim va texnologiyalariga – 
zamonaviy 
axborot 
texnologiyalarining 
gurkirab 
rivojlanayotgan 
yo’nalishiga bag`ishlangan. O`quv qo`llanmaning bosh maqsadi – 
geoinformatikaning asosiy tushunchalarini bayon etish, geoaxborot 
tizimlarining ishlash prinsplari to’g`risida aytib berish va ulardan 
foydalanishning muayyan misollarini ko’rsatishdir. O`quv qo`llanma to’rtta 
bobdan iborat va geoaxborot tizimlarining umumiy tavsifini, GAT larni 
amaliy qo’llash misollarini, tahliliy masalalarning GAT - texnologiyalar 
yordamidagi yechimini, eng ommabop GAT lar sharhini o’z ichiga oladi. 
O`quv qo`llanma materiali talabalarga, turli tashkilotlar rahbarlari va 
mutaxassislariga geoaxborot texnologiyalarini qo’llab yyechish mumkin 
bo’lgan masalalarni yo’lga qo’yishda yordam beradigan qilib tanlangan va 
shakllantirilgan. 
Ushbu o’quv qurolini yaratish zaruriyati bir nechta sabablar bilan 
asoslanadi. Birinchidan, “Geoaxborot tizim va texnologiyalari” darsi 
yangidir, shu munosabat bilan ushbu bilim sohasida uslubiy ishlanmalar va 
ixtisoslashtirilgan adabiyotlar unchalik ko’p emas. Ikkinchidan axborot 
texnologiyalarining shiddat bilan rivojlanishi tufayli adabiyot ma’lumotlari 
ko’p hollarda eskirib qolgan bo’lib chiqadi. Uchinchidan, hozirgi kunda 
ta’lim standartlariga to’la muvofiq keladigan kopleks o’quv quroli mavjud 
emas. 
O`quv qo`llanma Windows XP operastion tizimining Word XP ofis 
ilovasi muhitida tayyorlangan hujjatni o’zida ifodalaydi. O`quv qo`llanma 
materiali to’rtta tematik bobdan iborat. Modullardan har biri 
paragraflardan iborat. O`quv qo`llanmaning oxirida terminlar glossariysi, 
12 ta kitob va 9 ta Internet manbalaridan tavsiya etiladigan adabiyotlar 
ro’yxati keltiriladi. O`quv qo`llanma sahifalarining umumiy soni – 151. 
O`quv qo`llanmaka 250 savoldan iborat tester ilova qilinadi. 
O`quv qo`llanmada ko’p sonli rasmlar va jadvallar o’rin olgan, bu 
materialning yaqqolligini va oson tushunarliligini ancha oshiradi. Ushbu 

---

4 
ishning asosiy afzalliklaridan biri geoaxborot texnologiyalari sohasida 
bo’lajak 
mutaxassislarning 
faoliyatlari 
uchun 
zarur 
bo’lgan 
ma’lumotlarning batafsil strukturalangan bayon etilishidir. O`quv 
qo`llanmaning kerakli bo’limlarini ko’rib chiqish va qidirishning qulayligi 
mundarijadagi 
giperishoralar 
yordamida 
amalga 
oshirilgan. 
Giperishoralardan 
foydalanish 
shuningdek 
glossariyda 
noma’lum 
terminning talqinini tez topish imkoniyatini beradi. 
“Geoaxborot 
texnologiyalarining 
asoslari” 
birinchi 
bobi 
geoinformatikaning 
fundamental 
tushunchalari 
bilan 
tanishishdan 
boshlanadi. Modulda GAT terminologiyasi keng yoritilgan, geoaxborot 
texnologiyalarining tarixiy rivojlanishi to’g`risida bayon etiladi, fazoviy va 
atributiv ma’lumotlarning mohiyati ochib beriladi, geoaxborot tizimlarining 
batafsil klassifikatsiyasi keltiriladi. 
“GATda tahliliy masalalalrni yechish” ikkinchi bobi geoaxborot 
tizimlarining buferizastiya, tarmoqli tahlil, qayta klassifikatsiyalash, overley 
va h.k. kabi bazaviy tahliliy operatsiyalarini ko’rib chiqishga qaratilgan. 
Fazoviy masalalarni modellash jarayoniga katta e’tibor ajratilgan. 
Magazinlar tarmog`ini optimal joylashtirish masalasini GAT vositalari bilan 
hal qilish misoli batafsil tushuntirib berilgan. 
“Masofadan zondlash (MZ) va yo’ldoshli pozitsionirlash tizimlari” 
uchinchi bobida fazoviy ma’lumotlarni bevosita yo’ldoshlardan olishga oid 
masalalar ko’rib chiqilgan. MZ tizimining amal qilish prinsplariga va 
zamonaviy rossiya va xorijiy saytlar yo’ldoshlarining tavsiflariga hamda 
ularning bazaviy tuzilmasiga katta e’tibor qaratilgan. Global pozitsionirlash 
tizimi (GPS) va uning GAT bilan bog`lanishi batafsil ko’rib chiqilgan. 
Modulning oxirida GPS - navigatorlarining muxtasar sharhi keltiriladi. 
“Zamonaviy GAT larni loyihalash va ularning sharhi” to’rtinchi 
bobida to’liq amal qiladigan GAT larni loyihalash bosqichlari va 
xususiyatlari to’g`risida axborot berilgan. Modulning katta qismi 
zamonaviy geoaxborot tizimlarining tavsiflarini va instrumentariysini 
ta’riflashga bag`ishlangan. 

---

5 
“Geoaxborot tizim va texnologiyalar” darsligi oliy professional 
ta’limning davlat ta’lim standarti talablariga muvofiq tuzilgan. 
O`quv qo`llanma, birinchi navbatda, masofadan va mustaqil 
o’qiyotgan talabalarga mo’ljallangan. Axboriy jihatdan o`quv qo`llanma 
to’liq va o’ziga yarasha yetarlidir, lekin o’z ustida ishlash saviyasini 
ko’tarish maqsadida qo’shimcha adabiyot tavsiya etilgan. O`quv qo`llanma 
shuningdek lekstion mashg`ulotlarga tayyorlanish va “Geoaxborot tizim va 
texnologiyalar” darsi bo’yicha didaktik material yaratish uchun kunduzgi 
bo’limlar o’qituvchilariga ham foydali bo’lishi mumkin.
Qulay sharoitlar yaratish va ko’zlar charchog`ini kamaytirish uchun 
zamonaviy kompyuterda ishlash tavsiya etiladi, uning tarkibiga katta 
chastotada kadrlar almashuviga (vertikal razvyortka chastotasiga) ega 
monitor kiradi. Agar u 50 Gst dan kam bo’lsa, bunga yo’l qo’yib bo’lmaydi, 
u 70 Gst dan ortiq bo’lgani yaxshiroq. Zamonaviy monitorlar minimal 
konfiguratsiyaga ega – diagonali 14 dyum, vertikal razvyortka chastotasi 
50 Gst va ekrandagi nuqta o’lchami 0,28 mm, lekin 17 dyum diagonalli,
vertikal razvyortka chastotasi 80 Gst va ekrandagi nuqta o’lchami 0,26 mm 
bo’lgan optimal konfigurastiyali monitordan foydalangan maqul.