|
Joyning raqamli modeli
, JRM (digital terrain model, DTM) – sin.
joyning matematik modeli
, JMM – topografik kartalar va planlarning
ob’yektlar tarkibiga muvofiq keladigan fazoviy ob’yektlarning raqamli
ifodalanishi, undan raqamli opografik kartalar ishlab chiqarishda
193
foydalaniladi,
“elementlari
joy
to’g`risidagi
topografik-geodezik
axborotdan va u bilan ishlash qoidalaridan iborat bo’lgan to’plam”.
Relefning raqamli modeli
, RRM (digital terrain model, DTM; digital
elevation model, DEM; Digital Terrain Elevation Data, DTEM) – 3-
o’lchamli fazoviy ob’yektlarni (yuzalarni, releflarni) balandlik belgilari
(heights, spotjeights) yoki chuqurlik belgilari (depths, spotdepths) va
muntazam tarmoq uzellaridagi balandliklar matristasini (altitude matrix)
tashkil qilgan holda boshqa applikat qiymatlari (Z koordinatalari),
nomuntaza uchburchakli tarmoq (TIN) majmui yoki gorizontallar yozuvlari
(izogips, izobat) yoki boshqa izoliniyalar (contours, contour line, isoline,
isarithms, isarithmic lines) majmui sifatidagi uch o’lchamli ma’lumotlar
(three-dimensional data, 3-dimensional data, 3-d data, volumetric data)
ko’rinishida raqamli ifodalash vositasi. Relefni raqamli ifodalashning eng
keng tarqalgan usullari raqamli ifodalash va fazoviy ma’lumotlarning TIN
tarmog`iga asoslangan alohida modeli hamda ko’pqirrali yuzaning
uchburchakli tarmoq uzellarida balandlik belgilari (chuqurlik belgilari)
ko’rsatilgan approksimastiyalovchi relefi hisoblanadi. Relefni raqamli
modellash jarayoni RRMlarini yaratish, ularga ishlov berish va
foydalanishni o’z ichiga oladi. Quruqlik RRMini yaratish uchun topografik
kartalar, aerosuratlar va kosmik suratlar, altimetrik s’yomka, yo’ldoshli
pozitsionirlash tizimlari, nivelirlash va topografik s’yomkaning boshqa
uslublari ma’lumotlari; akvatoriyalarning suvosti relefi (batimetriya) uchun
– dengiz navigastiyasi kartalari, o’lchash, exolotlash ma’lumotlari, shu
jumladan yon obzor gidrolokatorini qo’llagan holda; muzliklar yuzasi va
to’shagi uchun – aeros’yomka, fototeodolit va radiolokastion s’yomka
materiallari boshlang`ich ma’lumotlar manbalari bo’lib xizmat qiladi.
RRMga ishlov berish hosilaviy morfometrik yoki boshqa ma’lumotlarni, shu
jumladan nishab burchaklari va qiyaliklar ekspozistiyalari hisob-kitoblari;
ko’rinsh/ko’rinmaslikni tahlil qilish; uch o’lchamli tasvirlar, shu jumladan
blok-diagrammalar
(vizuallashtirishga
qaralsin);
ko’ndalang
kesim
profillarini (cross-section, profile) tuzish; qiyaliklar shaklini ularning
ko’ndalang va bo’ylama kesimlarining bosh nomal kesim radiusi yoki
194
uning belgisi, ya’ni qavariqlik/botqlik (convexity/concavity) bilan
o’lchanadigan egriligi (curvature) orqali baholash; musbat va manfiy
hajmlarni hisoblash (cut/fill analysis); relefning karkas tarmog`ini,uning
tuzilmaviy chiziqlarini yoki separatriss (drainage network, drainage lines)
tashkil qiluvchi talveglar va suvayirg`ichlar tarmog`i chiziqlarini (ravines,
ravine-lines) hamda lokal minimumlar, yoki chuqurliklar (pits) va lokal
masksimumlar, yoki cho’qqilar (peacks), bellar, qirg`oqlar chiziqlari va
yuza “tekisligining” boshqa buzilishlari (breaks, break lines), nollamchi
tiklikka
ega
yassi
yuzalar
(flats);
balandliklar
interpolyastiyasi;
izoliniyalarni balandliklarning qiymatlari to’plami bo’yicha tuzish (line
fitting, surface fitting); relefni tahliliy yuvishni qiyaliklarning bitta yoki
undan ortiq manbalardan vertikal, yonlama yoki kombinastiyalangan
yoritilishida (reflectance) nisbiy yorug`ligini hisoblash o’li bilan
avtomatlashtirish (hill shadihg); tasvirlarni raqamli ortotransformastiyalash
va boshqa hisob-kitob operatsiyalari hamda grafotahliliy tuzilishlar kabi
relefning boshqa o’ziga xos nuqtalarini va chiziqlarini (surface specific
points and lines) generalizatsiyalash ma’lumotlarini olish uchun xizmat
qiladi. RRMni yaratish va unga ishlov berish uslublari va algoritmlarini
ko’milgan relef, barik relef va h.k. (bir qator tadqiqotchilar va yo’nalishlar
balandliklarning raqamli modellari (DEM (1)) va relefning ulardan
hosilaviy modellarini (DTM) farqlaydilar) kabi boshqa tabiiy va statistik
releflar va maydonlar uchun qo’llasa bo’ladi; bu holda so’nggilari hosilaviy
morfometrik ko’rsatkichlar majmuini anglatadi; farqlash zarurati qisman
RRM uchun amerika standarti nomi va mazmuni bilan bog`liq (DEM(2));
“terrain” so’zining ko’pma’noliligi ham uni joyning “GOST 22268-76.
Geodeziya. Terminlar va ta’riflar”da mahkamlangan raqamli modeli sifatida
“digital terrain model” bilan birga qo’shib izohlash va foydalanish uchun
asosdir; RRM uslublarini tasvirlarga raqamli fotogrammetrik stanstiyalarda
ishlov berish yo’li bilan rivojlantirish uning rafinastiyaga ehtiyojmand
bo’lgan birlamchi mahsuloti tariqqasida “yuzaning raqamli modeli” (DSM)
terminining paydo bo’lishiga olib keldi.
195
Do'stlaringiz bilan baham: |
