P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

F rensis  B ekon  (1 5 6 1   —1 725)  va  T om as  Gobbs  (1 5 8 8 —1679)

F.  B ek o n   «ingliz  m a te ria liz m in in g   va  u m u m a n   tajrib a  fanlarining» 

asoschisidir.  B ek o n ,  a w a lo ,  sh u n in g   b ila n   m a sh h u rk i,  u  o ‘rta  asr sxolastik 

falsafasini  q a ttiq   ta n q id   qildi  va  ilm iy  b ilim n in g   yangi  yoMlarini  belgilab 

berdi.  B ekon  t a ’lim otiga  k o ‘ra,  fan,  b irin ch i  n av b atd a  atrofdagi  ta b ia tn i, 

u n in g   b a ’zi  b ir  h o d isa  va  q o n u n la rin i  o 'rg a n ish   b ilan   sh u g 'u llan m o g 'i  k e ­

rak.  T abiatni o 'rg an ish  uning ustidan h u k m ro n lik  qilish  uch u n  kerak. T abiatni 

o 'rg a n ish   m e to d i  u m u m iy   o g 'zak i  m u lo h a z a la rd a n   em as,  balki  tajrib ad an  

iborat  boM m og'i  kerak.  B ekon  ratsio n alistik  d e d u k tiv   m eto d n i  fanda befoy- 

d a   deb  in k o r  qildi  va  tajribaga  a so slan g an   in d u k tiv   m eto d n i  asoslab  berdi. 

B ekon  o 'z in in g   m e to d   haqidagi  t a ’lim o tin i g o 'y o  A ristotel  «O rganon»i  zid - 

diga  va  o 'm ig a   yo zilg an d ek   «Yangi  o rg an o n »   d eb   atalgan  kito b id a  bayon 

qildi.  A yni  v a q td a   B ekon  ruh  va  ruhiy  h ay o t  haqidagi  m asalalarni  h am  

q o 'z g 'a g a n .  B ek o n   ru h n i  ikkiga  boMadi:  aqliy  va  hissiy  ruhlar.  B irinchisi, 

ilohiy  n afasd an   kelib  chiqadi,  ikkinchisi,  m o d d iy   Oismiy)  b o 'lib ,  b arch a 

o rg an ik   m av ju d o tlarg a  xosdir,  h ay v o n larn in g   tan asi  hissiy  ruh  organidir, 

in so n d a   esa  ta n a   aqliy  ru h   organi  b o 'lib   x izm at  qiladi.

B iroq,  a q liy   ru h   ilm iy  bilish  p re d m e ti  b o 'la   o lm a y d i.  U   faqat  te o lo g i- 

ya  —  d in n in g   p re d m e ti  boMishi  m u m k in .

B e k o n n in g   t a ’lim o tig a  k o 'ra ,  hissiy  ru h   m o d d iy d ir,  lekin  issiqlik  b ila n  

siy ra k la n ish i  n a tija sid a   k o 'z g a   k o 'rin m a y d ig a n   b o 'lib   q o lg an ,  u  su y u q lik - 

ka  o 'x s h a g a n   b o 'lib ,  o 'z   ta b iatig a  k o 'r a   h av o   va  o ‘tg a  y aq in d ir.  B ekon 

ru h n in g   aso siy   tu ra d ig a n   jo y i  m iy ad ir,  lek in   n e rv la r  va  a rte riy a la r  o rq a li 

b u tu n   o rg a n iz m   b o 'y la b   h a ra k a tla n a d i,  d e b   hiso b lay d i.

B ek o n   ru h n in g   q o b iliy atlari  h a q id a   g a p ira r  e k a n ,  fah m ,  aq l,  x o tira, 

istak,  iro d a la rn i  k o 'rsa ta d i.  L ekin  u n in g   t a ’lim o tin in g   b u tu n   qism i  rivoj- 

la n tirilm a g a n .  P sixologiya  m a sa lala rid a  u  a y rim -a v rim   taso d ifiy   m u lo ­

h a z a la r  b ila n   c h e k la n ib   qo lg an .

B ekon  fizik   o la m   q o n u n iy a tla rin i  in so n   psixik  h ay o tig a  k o 'c h irish , 

p sixikani  ta jrib a   va  k u zatish   y o 'li  b ilan  o ’rganish  m u m k in ,  d eb   ta x m in  

q ild i.  B e k o n n in g   fik rich a,  « b irin ch i  psixik  e le m e n t»   ( o 'z ig a   xos  psixik 

a to m )  ta s a w u r d ir .  P sixologiyaning  id ea li  « tab iiy o td ag i  a to m la r  m e x a n i- 

k asid an   n a m u n a   o lib ,  « ta s a w u rla r  m ex an ik asin i»   y aratish d ir.

B e k o n n in g   ta s a w u r la r   m ex an ik asi  h a q id a g i  fikrlarini  b o sh q a   b ir  in g ­

liz  fa y la su f  —  m a te ria lis e   G o b b s  y a n a d a   m u k a m m a lro q   riv o jlan tird i.  U 

ru h iy   h a y o t  falsafasin in g   h a m ,  b o g o slo v iy an in g   h a m   e m a s,  balki  ta b ia t

---

fa n in in g   p re d m e tid ir .  U n in g   fik ric h a ,  ru h   singari  m o d d iy   b o 'lm a g a n  

m o h iy a tn in g   b o 'lis h i  m u m k in   e m a s.  G o b b sn in g   fik rich a,  psixik  h a y o t­

n in g   asosini  g o 'y o k i  o 'z ig a   to rtu v c h i,  ja lb   qiluvchi  (h u z u r,  istak ,  m u h a b ­

b a t)  va  ra n jita d ig a n   (o g 'riq ,  q o 'rq u v ,  n a fra t)  k u c h la rid a n   ib o ra t  b o 'lg a n  

e h tiro sla r  tash k il  eta d i.  P six o lo g ik   h o d isa la m in g   o 'z i  m o d d iy   ta rtib d a g i 

faktlardir.  U larn in g  rivojlanishi  n u tq n in g  rivojlanishi bilan b o g 'liq d ir.  G o b b s  

yangi  m a te ria listik   p six o lo g iy an in g   aso sch isid ir.