P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

biologik  psixologiya 

deb ham yuritiladi.

II.  INSON  ONGINING  TARIXIY TARAQQIYOTI

Hayvonlar psixikasining paydo bo'lishi va o'sib taraqqiy qilinishini yuksak 

darajada  taraqqiy  etgan  psixikaning,  ya’ni  faqat  insonga xos  bo'lgan  ong­

ning ilk tarixi  arafasi  desa boiadi.

Inson  ong  egasi  boiganligi  tufayli  hodisalaming  o'zaro  sababiyatlari, 

bog'lanishlarini  va  bu  bog'lanishlarning  natijalarini  ochib  ola  biladi,  o'z 

oldiga muayyan maqsadlar qo'yadi va shu maqsadlarga yarasha ish ko'radi. 

Odam  ongi,  psixikasi  yuksak  darajada  tashkil  topgan  materiyaning,  ya’ni 

miyaning xossasidir.  Shu bilan birga, odam ongini ijtimoiy hayot sharoitiga 

bog'lagan holda taraqqiy qiladi. Ong insonning eng awalgi ota-bobosi qurol 

yasab,  mehnat qila boshlagan va shu tufayli  ijtimoiy hayot  kechira boshla- 

gan  paytdan e’tiboran  paydo bo'lgan.

Odamning eng awalgi ota-bobolari to'da-to'da boiib yashagan.  Mehnat 

jarayonida  insonni jamiyatiga  yaqinlashtiradi.  Odam  tashqi  tabiatga ta’sir 

etib  va  uni  mehnati  bilan  o'zlashtirish jarayonida  o'zining  tabiatini  ham 

o'zgartirib  boradi.  Odamning  eng awalgi  ota-bobolari  mehnat jarayonida 

qayta  tuzilib odam organizmi takomillasha borgan.

---

Inson  ongining  taraqqiy  qilishida  so‘zsiz  mehnat jarayoni  muhim  rol 

o‘ynadi. Avlod-ajdodlarimiz mehnat  qilish natijasida o‘z ehtiyojlari uchun 

kerak bo'lgan  buyumlami tabiatdagi bor bo'lgan  yog'och,  tosh  kabilardan 

yasash  natijasida ulaming onglari  takomillasha borgan.

Ayni  mehnat qurollari tayyorlanishi,  qo'ldan turli-tuman ishlarda foy- 

dalanishi tufayli odamzod qo'lining panjalari rivojlandi. Odam mehnat qil­

gan sayin so'zlashni o'rgandi, nutq vujudga keldi, odamtilga kirdi, so'zlashni 

o'rgana  boshladi,  so'zlay  berish  munosabati  bilan,  nutq  ila  qilinadigan 

muomalada til taraqqiy eta bordi va mehnat bilan bir qatorda,  odam bosh 

miyasi  va  ongining  yanada  o'zgarishi,  takomillashuvi  uchun  asosiy  faktor 

bo'lib qoldi.

Odam miyasining nisbiy hajmi ham o'zgardi va ancha kattalashdi. Bosh 

miya po'stining  yuzasi  ham  kattalashdi  (2000  kv.  sm),  miyaning va  miya 

po'stidagi  ayrim  qismlarning  tuzilishi  o'zgardi.  Katta  yarim  sharlaming 

peshana va tepa bo'laklari, ayniqsa, takomil etdi. Odam miyasining pesha­

na bo'lagi miya po'sti yuzasining taxminan 30 foizini egallaydi.  Bosh miya 

po'stining ensa bo'lagi odamda 12 foizini egalladi. Odam miyasining po'stida 

yangi markazlar hosil bo'ldi, hayvonlarning miya po'stida esa bunday marka­

zlar  yo'q.  Odam  miyasining  po'stida  nutq  markazlarining  hosil  bo'lishi, 

ayniqsa,  katta  ahamiyatga  ega  bo'ldi.  Odamda  ikkinchi  signal  sistemasi 

vujudga keldi va tarkib topdi,  ikkinchi  signal  sistemasining ishlashi  odam­

dagi yuksak nerv faoliyatining hayvonlardagi  yuksak nerv faoliyatidan  farq 

qiladigan  asosiy xususiyatidir.

Odamda  moddiy  dunyo  taraqqiyotining  muayyan  bosqichida  paydo 

bo'lgan ong taraqqiy qilib va o'zgarib bordi.  Lekin ongning tarixiy taraqqi­

yoti biologik qonunlar bilan emas,  balki  ijtimoiy qonunlar bilan belgilandi. 

Kishilar  ongi  ijtimoiy  hayot  shakllarining  tarixiy  o'zgarishlariga  muvofiq 

ravishda taraqqiy qilib bordi. Jumladan, kishilar ongining tarixiy taraqqiyo­

ti ishlab chiqarish usullariga, ishlab chiqarish munosabatlarining o'zgarishiga 

va shu jamiyat  ideologiyasiga  qarab bordi.

Ideologiya  deb biron jamiyat,  sinfning siyosiy,  falsafiy,  ma’naviy,  este­

tik (san’at), diniy qarashlar sistemasini aytiiadi.  Ideologiya, boshqacha ayt- 

ganda,  ijtimoiy  ong  deb  ataladi.  Psixologiyada  tekshiriladigan  individual 

ongni,  ya’ni  har bir ayrim  kishi  ongini  ijtimoiy ongdan  farq qilish  kerak.

Barcha  kishilar  tevarak-atrofdagi  dunyoni  seza  va  idrok  eta  oladilar. 

Barcha  kishilarda  xotira  va  xayol  bor.  Barcha  kishilar  fikrlaydilar  va  til 

vositasi bilan o'zaro aloqa qiladilar.  Barcha kishilar turli hislarni ko'ngildan 

kechiradilar va o'z  irodalarini  namoyon  qiladilar.

---