P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

II.  MALAKALAR

Odamning  hayotida  ko'nikmalaming ko‘pi  malakalar tarzida  namo­

yon bo'ladi. Har qanday malaka ko'nikmadir, lekin har qanday ko'nikmani 

malaka  deb  bo'lmaydi.  Faqat  avtomatlashgan  ko'nikmagina  malaka deb 

ataladi.  Malakalar,  odatda,  ongli  faoliyatdan,  ya’ni  mehnat  faoliyatlari- 

dan  ajralgan  holda  namoyon bo'lmaydi.

Malakalar  — biron  ish-harakatning  mustahkamlangan  va  avtomat­

lashgan yo'l va usullari bo'lib, bu yo'l va usullar, odatda, murakkab ongli 

faoliyatni bajarishda qo'llanadi.  Masalan, maktabdagi dars o'qituvchi uchun 

ham, o'quvchilar uchun ham murakkab ongli faoliyatdir. Lekin dars paytida 

o'qituvchi ham, o'quvchilar ham malaka bo'lib qolgan bir qator avtomat­

lashgan,  ko'nikilgan  harakatlar  qiladilar:  qalam  yoki  ruchkani  qanday 

ushlash  kerakligi  haqida  hech  bir  o'ylamay,  ishlataveradilar;  ayrim  harf 

va so'zlarni yozishda qalam yoki peroni qanday yurgizish kerakligini o'ylab 

o'tirmay,  yozaveradilar.  Bu  harakatlarning  hammasi  dastlab  (savod 

chiqarishda),  ya’ni  1-sinfda  bajariladigan  ongli,  ixtiyoriy  va  ko'nikilgan 

harakatlardir.  Lekin juda ko'p marta takrorlayverish tufayli, bu harakatlar 

mustahkamlanib  qolgan  va  endi  ular  ongning  bevosita  ishtirokisiz,  av- 

tomatik ravishda qilinaveradi. Shunday qilib, malakalarning o'zi avtomat­

lashgan  harakatlar bo'lishiga qaramay biron-bir murakkab ongli faoliyat­

dan  tashqari,  mustaqil  ravishda  hosil  bo'la  olmaydi.

Kishining  har  qanday  ongli  faoliyati  bir  butun  malakalar  sistemasi 

yordami  bilan  amalga  oshiriladi.

Malakalar avtomatlashish  darajasi jihatidan  o'zaro  farqlanadilar.  Masa­

lan, kaliigrafik (chiroyli) yozuvda avtomatlashish juda katta ahamiyatga ega, 

o'qish  uslubida  esa  avtomatlashish bilan birga  har doim  onglilik  ham  talab 

etiladi.  Malakalar avtomatlashgan harakatlar sifatida o'qish jarayonida ham, 

inson  faoliyatining barcha turlarida ham  katta ahamiyatga egadirlar.

Malakalar  maxsus  zo'r  berishsiz  hamda  ongli  harakatlarga  nisbatan 

tez  sodir  bo'lishi  tufayli,  faoliyatning  ayrim  turlari  va  murakkab 

ko'nikmalarining amalga  oshirilishini  yengillashtiradi.

Ammo  avtomatlashgan  harakatlar bo'lgan  malakalami  ongli  ravish­

da  amalga  oshiriladigan  harakatlardan  batamom  ajratib  tashlash  yara­

maydi.  Har bir malaka muayyan bir sharoitdagi faoliyat jarayonida ong-

335

---

Ii  harakatga  aylanishi  mumkin.  Aksincha,  juda  ko‘p  ongli  harakatlar 

faoliyat jarayonida  malakaga aylanib qolishi  ham  mumkin.  Hosil  qilin­

gan  malakalardan  ratsional  foydalanilsa,  ular yanada  ortiqroq  takomil- 

lashgan,  ongli  ijodiy faoliyat  uchun  asos va sharoit bo‘lib xizmat  qilishi 

mumkin.