P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

VI.  VAQTNI  IDROK QILISH

Biz idrok qilib turgan narsa va hodisalar maium bir (zamon) davomida 

paydo  bo'ladi,  taraqqiy  qiladi  va  o'zgarib  boradi.  Shuningdek,  obyektiv 

dunyo  hodisalarini  aks  ettiradigan  idrok,  tasawur,  fikr  va  hokazolardan 

iborat bo'lgan bizdagi  subyektiv,  psixik hodisalar ham vaqt davomida pay­

do  bo'ladi,  o'zgarib  va  almashib  turadi.  Maiumki,  fazo  singari  vaqt  ham 

materiyaning mavjudligi shaklidir.  Har qanday bogiiqning asosiy shaklidir. 

U  obyektiv reallikdir,  ya’ni ongimizdan tashqari o'zi mavjuddir.  Biz fazoni 

idrok qilganimizdek,  vaqtni  ham  idrok qilamiz.  Biroq,  vaqtni  idrok  qilish 

to'g'risida gapirar ekanmiz,  biz  quyidagilarni  nazarda  tutamiz.  Vaqtni  id­

rok  qilishni  vaqt  «boiaklarini»  soat  va  boshqa  xronometrik  asboblar yor­

damida  o'lchash  deb  tushunish  yaramaydi.  Kishi  xuddi  bir xilda  bo'lgan 

vaqt  bo'lagi  (daqiqa,  soat  yoki  ko'p  va  hokazo)ning  obyektiv  davomini 

hamisha  bir  xilda  sezavermas  ekan.  Ba’zan  bir  soat,  bir  daqiqada.  o'tib 

ketadi  yoki  «bir soat  bir yildek tuyuladi» deb gapiradilar.

Biz vaqtni  hozirgi  zamon  (hozirgi  payt)  va  undan  kelgusiga  borayot- 

gan real narsadek idrok qilamiz, uni tasawur qilamiz va fikrlaymiz. Shuning 

uchun  ham o'tmish,  hozirgi zamon va kelgusi  ma’nosida olingan tushun­

chalar mavjuddir.  Vaqtni  idrok qilish  haqida gapirar ekanmiz,  biz hozirgi 

paytni  nazarda tutamiz.  O'tmish vaqt xotira faoliyati  esga tushirish  faoli-

109

---

yati bilan bog'liq bo'ladi. Kelgusi vaqtni esa biz faqat xayolga keltirishimiz 

yoki bu haqda o'ylashimiz mumkin, xolos.  Obyektiv (matematik) nuqtayi 

nazardan,  hozirgi  payt  bu  o'tmishni  kelgusidan  ajratadigan  bir  nuqta 

(chegara)dir. Ammo psixologik, subyektiv nuqtayi nazardan, biz borayot- 

gan  vaqtning  «bo'laklarini»  hozirgi  payt  (endimik)  deb  idrok  qilamiz. 

Dars,  ma’ruza  yoki  bironta  musiqiy  asarni  eshitib  o'tirish  davomidagi 

vaqt ham mana shunday idrok qilinadi.  Demak, vaqtning to'xtovsiz bori­

shi,  davomi  hozirgi  payt  deb  tuyuladi.

Biz vaqtni  (uning to'xtovsiz  borishi,  cho'zilishini va  davomini)  idrok 

qiladigan  maxsus  bir  organga  ega  emasmiz.  O'tayotgan  vaqt  awalo 

atrofimizdagi  narsa  va  hodisalaming  o'zgarib  va  almashinib  turishidan 

bilinadi.  Shu  sababli  bizning  idrok  qilishimiz  hamma  sezgi  a’zolarimiz 

faoliyati  bilan  bog'langan  deb  aytish  mumkin.  Vaqtni  idrok  qilish  orga- 

nizmimizda borayotgan fiziologik jarayonlar bilan ham belgilanadi. Yurak 

tepish, nafas olish ritmikasi va organik sezgilar vaqtni idrok qilishda katta 

rol  o'ynaydi,  bu  hoi  maxsus tekshirishlar bilan  aniqlangan.

Vaqt  bizga  «sekin o'tayotgandek»  yoki  «tez  o'tayotgandek»  tuyuladi. 

Buning  sababi  shunda  ekanki,  har birining  davomi  obyektiv  suratda  bir 

xilda bo'lgan  vaqt  boiagini,  ya’ni  soat,  daqiqa,  soniya  va  hokazoni  ha- 

misha bir xilda sezavermas ekanmiz.  Ba’zan biz «bir soat bir yilga o'xshab 

ketdi», ba’zan esa «uch soat ko'z ochib yumguncha o'tib ketdi»,  «bir kun 

bir daqiqaday o'tib ketdi»  deb gapiramiz.

Vaqtni  tez  yoki  sekin  o'tayotgandek  sezishimiz  shu  paytda  siz 

kechirayotgan psixik jarayonlarga bog'liq bo'ladi.  Ichki organlarning sez­

girligi  yo'qolgan  (anesteziya  paydo  bo'lgan)  bemorlarda  vaqt  o'tishini 

bevosita  his  qilish  qobiliyati  yo'qolishi  yoki  zaiflanishi  ma’lumdir. 

l.P.  Pavlovning fikricha tanamizda boiib turadigan  hodisalaming takror- 

lanib turishi vaqtni  idrok qilishda katta  rol  o'ynaydi.  «Bir kun  davomida,

— deb yozadi  Pavlov,  — bosh  miya ta’sirlanadi,  charchaydi,  so'ngra yana 

kuchini  tiklaydi.  Ovqat  hazm  qiladigan  yoilar  vaqt-bevaqt  ovqat  bilan 

toiatiladi,  ovqatdan  bo'shab qoladi  va hokazo.  Binobarin,  organning har 

bir  holati  katta  miya  yarim  sharlarida  aks  etishi  mumkin  boiganligidan 

ana shuning  o'ziyoq bir paytni  boshqa  paytdan  ajratish  uchun  asos boia 

oladi».  Shuning  bilan  birga,  o'tayotgan  vaqt  tasawur,  fikr,  nutq,  his  va 

orzularning  ongimizda  almashib  turishida  subyektiv  idrok  qilinadi.  Sub­

yektiv idrok qilinadigan vaqtning davomi,  cho'zilishi, borishi esa o'zgarib 

turadigan  mavzuning  qanchalik  mazmundor  bo'lishi  bilan  belgilanadi. 

Chunonchi,  odamning psixik hayoti bedorlik vaqtida eng boy mazmunga 

ega boiadi, shu sababli vaqtning tez yoki sekin o'tayotgani his qilinadi va 

bilinadi. Tush ko'rmasdan qattiq uyqu davomida yoki bexush qolgan yoki 

sezgirlik tamom yo'qolgan  (anesteziya)  holatda vaqtning o'zi ham,  uning

---

borishi  ham  sezilmaydi.  Ammo  idrok  qilinayotgan  vaqt  faqat  ongimiz- 

ning mazmuni bilan belgilanib qolmay, balki odamning vaqtga va o'zgarib 

turgan  ong  mazmuniga  qanday  munosabatda bo'lishi  bilan  ham  belgila­

nadi.  Bu munosabat e’tiborning nimaga qaratilganligiga va odamning shu 

paytda kechirayotgan his-tuyg'ulariga bog'liq bo'ladi.  Agar biz shu payt- 

da  xushnud  bo'lmasak  va  butun  e’tiborimiz  muayyan  bir  vaqtning  ke- 

lishini  toqatsizlik  bilan  kutishga  yoki  birovni  poylashga  qaratilsa,  vaqtni 

juda  ham sekin o'tayotgandek his qilamiz.  Chunonchi,  kechikkan tram- 

vay yoki  poyezdni  kutayotgan  paytimizda vaqt juda sekin  o'tayotgandek 

tuyuladi.  Uyqusi  qochgan  odamga  yoki  bemorga  bedorlikda  o'tayotgan 

tungi  vaqt juda sekin  o'tayotgandek tuyuladi.

Aksincha,  psixik tuyg'ular mazmundor va xilma-xil bo'lib,  odamning 

butun fikri-zikrini o'ziga qaratib qo'ysa, vaqt juda tez o'tib ketayotgandek 

seziladi.  Diqqatimizni  tuyg'ularimizning  mazmuniga  qaratsak,  vaqtning 

o'tayotgani  biz  uchun  bilinmay  qoladi.  Ayniqsa,  ongimizning  mazmuni, 

ya’ni idrok, tasawur va fikrlarimiz xush emotsiyalar, yoqimli hislar uyg'otsa, 

vaqt  juda  tez  o'tayotgandek  seziladi.  Masalan,  ayni  bir  dars  vaqti  bir 

o'quvchiga juda tez  o'tgandek  sezilsa,  boshqa  bir o'quvchiga juda  sekin 

borayotgandek tuyuladi,  buning sababi bu o'quvchilaming diqqati  nima­

ga  qaratilishidadir.  Agar o'quvchi  diqqat-e’tiborini  darsning  mazmuniga 

qaratsa, dars bilan qiziqib, zavq bilan tinglasa,  ko'ngli to'q bo'lsa, vaqtning 

o'tib  ketganini  bilmay  qoladi.  Darsga  ahamiyat  bermay,  zerikib  va  dars 

vaqtining tezroq o'tishini sabrsizlik bilan kutib, hadeb soatiga qarab o'tirgan 

o'quvchiga vaqt «to'xtab qolgandek» seziladi,  «tikilgan qozon qaynamas» 

degan  xalq  maqoli  ham  bunga  misol  bo'la oladi.

Demak,  vaqtni  bevosita  idrok  qilish  («vaqt  hissi»)  aniq  bo'lmasdan, 

subyektiv bo'lar ekan.  Shuning  uchun  ham  biz  ko'pincha vaqt  davomini 

belgilashda  xatoga  yo'l  qo'yib,  o'zimizcha  «vaqt  tez  o'tdi»  yoki  «sekin» 

o'tmoqda deb o'ylaymiz.

Bu  esa odamning ham faoliyatiga,  ham  ruhiy holatiga ko'pincha sal­

biy ta’sir ko'rsatadi.

Ba’zan kundalik hayot va faoliyatda vaqtni subyektiv his qilish obyek­

tiv  usulda  o'lchanadigan  vaqtga  muvofiq  bo'lishi  mumkin.  Masalan, 

o'qituvchi  va  o'quvchilarda  dars vaqti  — 45  daqiqaning  davomini  to'g'ri 

belgilash qobiliyati hosil bo'ladi. Chopish sport bilan shug'ullanuvchilarda 

bu  his,  ayniqsa,  yaxshi  o'sgan  bo'lar ekan.  Ammo  maxsus  mashq  qilib, 

o'tayotgan  vaqtning  ayrim  hissalarini  mumkin  qadar aniq  belgilay  bilish 

qobiliyatini  o'stirish  mumkin.  l.P.  Pavlov  itlarda  oradan  aniq,  bir vaqt 

o'tgach,  reaksiya berishdan  iborat  bo'lgan  shartli  refleks  hosil  qilgan.

Odamda ham «vaqtga refleks» hosil bo'lmog'i mumkin. Kunda ma’lum 

bir vaqtda uyqudan  uyg'onish odati  bunga  misol  bo'la oladi.

---

Vaqt  hissi  odamda  mehnat  faoliyati jarayonida  vujudga  keladi.  Ana 

shu  tariqa  hosil  boMgan  vaqt  hissi  o‘z  navbatida  mehnat  harakatlarini 

tartibli  ravishda  idora  qilishga ta’sir ko'rsatadi.