P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

V bob.  IDROK

I.  IDROK TO‘G‘RISIDA UMUMIY TUSHUNCHA

Yuqorida  aytilganidek,  idrok  sezgi  a’zolarimizga  ta’sir  qilib  turgan 

narsalarning ongda  bevosita aks  etishidir.  Biz  narsa va  hodisalami  yaxlit 

holicha  idrok  qilamiz,  narsalarning  ayrim  xossalarini  esa  sezamiz.  Ma­

salan, quyoshni biz idrok qilamiz, uning yorug1 ini esa sezamiz, og‘zimizdagi 

chaqmoq  qandni  idrok  qilamiz,  uning  shirinligini  esa  sezamiz.  Ammo 

xossa va  narsa  bir-biridan  ajralmasdir,  shu sababli  narsalarni  idrok qilish 

ham  sezgilardan ajralgan  holda voqe bo'lishi  mumkin  emas.  Biz bir nar- 

sani  idrok  qilayotganimizda  uning ayrim  xossalarini ham sezamiz.

Biror narsaning o'zini  idrok qilmasdan hosil  bo'ladigan sezgilar yangi 

tug'ilgan  chaqaloq  hayotining  dastlabki  kunlaridagina  mavjud  bo'lsa  ke­

rak;  chaqaloq  narsaning  o'zini  idrok  qila  bilmasa  ham  undan  hosil 

bo'ladigan  sezgilarni  ajratadi,  masalan,  yorug'  va  qorong'ini,  shirin  va 

nordonni sezadi. Odamning murakkab psixik hayotida ayrim sezgilar faqat 

idrok 

jarayonida 

fikrni analiz  va  abstraktlashtirish  yo'li  bilan  ajratiladi.

Sezgilar,  odatda  sodda,  elementar psixik jarayonlar deb  hisoblanadi, 

idrok esa murakkab psixik jarayondir.  Biz idrok qilayotgan narsalar g'oyatda 

xilma-xildir.  Bular jumlasiga,  awalo turli buyumlar,  chunonchi,  binolar, 

daraxtlar,  jihozlar,  texnika  buyumlari  va  hokazolar  kiradi.  Biz  musiqa. 

surat,  rasm va boshqa san’at asarlarini  idrok qilamiz.  Odamning hayotida 

nutqni  -   og'zaki va yozma nutqni  idrok qilish eng katta va  muhim  o'rin 

tutadi.

Atrofimizdagi narsa va hodisalar bir-biridan ajralgan holda emas. balki 

hamma  vaqt  idrok  qilinib  turgan  narsa  boshqa  narsalar bilan  makon  va 

vaqt jihatdan bir-biri bilan bog'langan holda  idrok qilinavotganini har bir 

kishi o'z kundalik tajribasidan yaxshi biladi. Masalan, stolni idrok qilayot­

ganimizda biz  uning joyini,  atrofini  o'rab olgan  stullarni,  shu  pavtda  ra- 

diodan  eshitilayotgan  musiqani  ham  idrok qilamiz.  xona  ichidagi  radio- 

priyomnikni  ham,  kishilami  ham  bir vaqtda  ko'ramiz.

Biz narsa va hodisalami makon va zamon sharoitida idrok qilamiz.  Ma­

kon va zamon  moddiy bog'liq shakli  sifatida,  barcha  boshqa  realliklar kabi 

idrok qilinadi. Buning ma’nosi shuki. biz narsalarni, ularga xos bo'lgan fazodagi 

shakllari  (kub,  uchburchak,  doira  va  hokazo  shakllari)ga.  fazodagi  katta-

95

---

kichikligi (katta, kichkina, mayda va hokazo)ga, fazodagi munosabatlari (bir- 

biriga va  bizga  nisbatan  yaqin,  uzoq,  chap,  o‘ng  tomonda,  yuqori  va  past 

turishlari)ga  qarab  idrok  qilamiz,  ular tinch  yoki  harakat  holatlarida  idrok 

qilinadi.  Biz  idrok  qilib  turgan  narsa  va  hodisalami  ma’lum  vaqt  (zamon) 

davomida paydo bo'lish va o‘zgarib borishlarida idrok qilamiz.

Idrokda  idrok 

jarayonini, 

ya’ni  ongimizning  bevosita  aks  ettiruvchi 

faoliyatini  va  narsalarni  idrok  qilish  (aks  ettirish)dan  hosil  boMadigan 

subyektiv obrazni  bir-biridan  farq  qilish  lozim.