P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

Roziy  Abu  B akr  M uhammad  ibn  Zakariy  (2 8 -av g u st  865)  o ‘rta  va 

y aq in   S h a rq   x alq la rin in g   ilg 'o r  ijtim oiy  va  falsafiy  o lim la rid a n d ir.  U  u m -  

rini  ta b o b a t  ilm iga,  sh u n in g d e k ,  falsafani  o 'rg a n ish g a   b a g 'ish la d i.  U  aql 

m asalasiga  (ta fak k u r)  alo h id a   e ’tib o r  b erd i  va  aql  b ilan   in so n   h a y v o n o t 

d u n y o sid an   u stu n   tu rish in i,  aql  orq ali  o ‘z  xohish  va  istaklarga  y etish ish  

m u m k in lig in i  u q tirad i.  «Aql  orqali  biz  o 'z im iz n i  u lu g ‘lovchi,  ziy n a tlo v c h i 

va  h a y o tim iz n i  x ay rli  q ilu v c h i  h a m m a   n a rs a n i  b ila   o la m iz » ,  —  d e b  

k o 'rsa ta d i.  A ql  y o rd a m id a   ye m in g  shakli,  quyosh  va  o y n in g   k attalig i,  y u l- 

d u z la r  h a ra k a ti,  u la rn in g   uzoqligini  va  o q ish in i  bilib  o lam iz,  deydi.

R oziy  falsafa  ilm in i  n ih o y a td a   u lu g 'Ia y d i...  K im ki  falsafani  o 'rg a n is h  

b ilan   m a sh g 'u l  b o 'ls a ,  u  h aq iq at  y o 'lid a n   borishga  loyiqdir.  H a q iq a td a n  

h am   k ish ilarn in g   ruhi  bu  d u n y o n in g   ch irk in la ri  va  q o ro n g 'u lik la rid a n  

m usaffo  b o 'lis h   va  fa ro g 'a tg a   yetishishi  faqat  falsafani  o 'rg a n is h   b ila n  

b o 'la d i.  A gar  inson  falsafani  o 'rg a n sa ,  biz  ta s a w u r  qila  o lish im iz  m u m k in  

b o 'lg a n   d a ra ja d a   o z  qism ini  b o 'lsa   h am   egallay  olsa,  u  o 'z in in g   jo n in i 

ch irk in lik   q o ro n g 'u lik d a n   to zalay d i  va  q u tq a ra d i,  d eb   k o 'rsa ta d i.  U  ilm iy 

ta d q iq o t  ishlariga  a lo h id a   e ’tib o r  b erd i.  Bu  ta d q iq o tla r  kishi  ruhiga  t a ’sir 

etish i,  uni  a q l-id ro k in i  sha k llan tirish g a  alo h id a   u rg 'u   berdi.

O 'rta   O siy o n in g  e m a s,  balki  u m u m a n  Y aqin  va O 'r ta   S h a rq n in g   m a s h ­

h u r  m u tafak k iri,  q ad im g i  y u n o n   ilmi  va  falsafasining  S h arq d ag i  eng  y irik  

ta rg 'ib o tc h isi  va  u n in g   rivojiga  hissa  q o 'sh g a n   o lim la rd a n   biri  Abu  N a s r 

F orobiydir.  U  o 'z   d av rin in g   faylasufi,  m u siq ach isi,  sh o iri,  q o m u siy   o lim  

b o 'lib   n o n i  q o z o n d i.  U  «Aql  haqidagi  risola»,  «F alsafad an   o ld in   n im an i 

o 'rg a n ish   kerak»,  «F alsafa  m ak tab lari» ,  «L ogikaga  kirish»  kabi  k o 'p la b  

riso lalar  y aratd i.  F a y la su f  —  falsafaning  eng  m u h im   m asalalari  b o 'y ic h a  

q a to r  a sa rla rn in g   m uallifi  sifatida  sh u h ra t  q o z o n d i.  U  S h a rq d a   q a d im  

y u n o n   falsafasi,  ay n iq sa,  qadim gi  d u n y o n in g   q o m u siy   o lim i,  psixologiya 

fa n in in g   otasi  A risto te ln in g   asarlarin i  o 'rg a n is h ,  u larga  sh a rh la r  yo zish , 

g 'o y a la rin i  ta rg 'ib   etish   va  y an ad a   rivojlantirishga  u lkan  hissa  q o 's h d i. 

A ristotel  «b irin ch i  m uallim »  deb  n o m   o lgan  b o i s a ,  b u tu n   S h a rq d a   F o ro - 

biy  «ikkinchi  m u allim »   unv o n ig a  sazo v o r  b o 'ld i.  U  in so n n in g   ruhiy ja r a ­

y o n lari  h a q id a   fikr  y u ritad i.  F o ro b iy n in g   fikricha,  m a v ju d o tn in g   eng  b u ­

yuk  va  y e tu k   m ah su li  —  bu  in so n d ir,  u  o 'z in in g   o n g i,  aqli,  sezish  o rg a n ­

lari  orq ali  o la m n i  h a r  to m o n la m a   o 'rg a n ish   q o b iliy atig a  egadir.  Aql  y o r­

d a m id a   in so n   u n i  o 'r a b   olgan  m a v ju d o tn in g   m o h iy atin i  tu s h u n a d i.  U 

m a v ju d o tn in g   yashash  sh ak llari,  o la m n i  bilish n in g   y o 'l  va  vositalari,  u n d a  

ilm -fa n n in g  o 'r n i  va ah am iy ati  m asalasiga a lo h id a  e ’tib o r q aratad i.  U n in g - 

c h a ,  in so n   ta n a si,  m iyasi,  sezgi  org an lari  tu g 'ilis h id a   m avjud,  lekin  aqliy

---

bilim i,  m a ’naviyligi,  ruhi,  intellek tu al  va  aqliy  xislatlari,  x a ra k te ri,  d in i, 

u rf-o d a tla ri  bilan  m u lo q o td a   vujudga  keladi.  U n in g   aqli,  fikri  (ta fa k k u ri), 

ruhiy  yuksakligining  eng  yetuk  m ahsuli  boMadi  va  inson  o 'z   b ilim la rin i, 

aqlini  rivojlantirib,  so 'n g ra   m a v ju d o tn in g   ibtidosi,  b o sh lan ish i  h aq id ag i 

ilm ga  yetib  b o rad i,  d eb  k o 'rsatad i.

F o ro b iy n in g   ruhiy  ja ra y o n la r  haqidagi  t a ’lim o ti  psixologiya  ilm in in g  

rivojlanishi  va  ravnaqiga  k atta  hissa  q o 's h d i.  U n in g c h a ,  m in e ral lar  t o 'r t  

elem e n t  —  olov,  tu p ro q ,  havo,  suv  — y a ’ni  so d d a  su b stan siy alarn in g   o 'z a r o  

aralashuvi  m urakkab  substansiyalarni  vujudga  keltirdi.  U n d an   a w a lo   m in e - 

rallar,  y a ’ni  n o o rg a n ik   jism la r  keyin  esa  o 's im lik   o lam i  ta sh k il  to p d i. 

O 'sim lik lar  olam i  o 'sish ,  rivojlanish  q o biliyatiga  egadir.  O 's im lik la rd a n  

so 'n g   h a y v o n la r  vujudga  keldi,  u lar  h arak at  qilish,  b ir  jo y d a n   ik k in ch i 

joyga  k o 'c h ish ,  k o 'p ay ish ,  sezish  q o biliyatiga  ega  edilar.  O lam   jism la ri 

rivojlanishining oliy bosqichi  —  insonning vujudga kelishidir,  deb  k o 'rsa ta d i.

Fo ro b iy   o 'sim lik ,  hayvon  va  insonga  xos  xususiyat  va  q o b iliy a tla rn i 

q u w a t  deb  atad i  va  uni  o'sish   q u w a ti,  h ayvoniy  q u w a t  va  in so n iy   q u w a t 

deb  uchga  ajratad i.  U n in g   q uvvatlar  h aqidagi  klassifikatsiyasi  o rg a n iz m - 

dagi  ja ra y o n la rn i  biologik,  fiziologik-psixik  va  fikrlash  ja ra y o n la rig a   a jra ­

tish  d em ak d ir.  B u n d an   sh u n d ay   xulosa  c h iq a rm o q   jo izd ir,  y a ’ni  b io lo g ik  

jarayon  b a rc h a   tirik   o rg an izm g a,  fiziologik-psixologik ja ra y o n   —  h ay v o n - 

larga,  aqliy  in tellek tu al  ja ra y o n ,  o ng  faqat  in so n larg a  xosdir.

F orobiy  d u n y o n i  bilish,  inson  aqlini  bilim   bilan  boyitish,  uni  ilm li, 

m a ’rifatli  qilishga  xizm at  qiladigan  psixik jaray o n larg a  alo h id a  e ’tib o r b erdi. 

U  b ilishning  ikki  bosqichi  -   hissiy  bilish  va  u n in g   d arajalarin i  va  aqliy 

bilishni  h a r  to m o n la m a   asoslab  berdi.  U  « M a jm u a r  Rasoil  a l-H u k a m o »  

(225)  asarida  « In so n   b ilim lam i  aql  va  sezish  organlari  orqali  q o l g a   kiri- 

tad i...  seziluvchi  o b ra z la r  his  qilish  o rq ali,  aqliy  o b ra z la r  esa  sezilu v ch i 

ob razlar  orqali  b ilinadi»,  —  deb  yozadi,  y a ’ni  u  aqliy  bilish  hissiy  bilishsiz 

vujudga  kelm asligini  t a ’kidlaydi.  U  hissiy  b ilish n in g   d arajalari,  kelib  c h i­

qishi  h aq id a  fikr  yu ritad i.  Sezgilarni  hissiy o t,  ta fa k k u r  kabi  psixik  h o la tla r 

bilan  b o g 'lash g a  u rinadi.  U  sezgilarni  o 'z ig a   xos  klassifikatsiyalaydi. 

O ziqlantiruvchi  q u w a t:  so'ngra  ichki  va  tashqi  q u w a tla r vujudga  keladi. 

T ashqi  ruhiy  quvvatlar,  y a ’ni  tashqi  b u y u m la r  sezgi  a ’zo larig a  b e v o si­

ta  t a ’sir  q ilg an d a  vujudga  keladigan  q u v v atd ir,  deb  k o 'rsa ta d i.

S ezg ilam in g   kelib  chiqishi  va  m urakkabligi  jih a tid a n   besh  tu rli  tash q i 

q u w a tn i  F o ro b iy   quyidagicha  talqin  qiladi: 

te ri-b a d a n   sezgisi; 

t a ’m  bilish  sezgisi; 

hid  bilish  sezgisi;

nu tq   sezgisi  (esh itish   sezgisi  n a z a rd a  tu tila d i); 

k o 'rish   sezgisi.

---

B u lam in g   h a m m a sin i  F o ro b iy   sezish  q u w a ti  d eb  ataydi.

Ichki  q u w a tla rg a :

1)  x o tira -ta s a w u r  q u w a ti,

2)  xayol  q u w a ti,

3)  tu y g ‘u ,  em o tsiy a  q u w a ti,

4)  n u tq   q u w a ti,

5)  q u w a t  n o tiq a   ta rk ib id a   m an tiq iy   fikrlash  q u w a ti.

Bu  F orobiy fikricha,  m an tiq iy   operatsiyalarni  bajarib,  m urakkab  narsa- 

la rn i  bilib  olish  u c h u n   xizm at  qiladi.  U ,  in so n d a  kishining  g ‘azabi  va 

n a fratlan ish i,  y a ’ni  h is-tu y g ‘usini  b oshqaruvchi  q u v v atla r  m avjud  e k a n ­

ligini  aytib  o ‘tadi.

Xayol  qilish,  s o ‘zlash ,  fikr yuritish,  aql  q u w a tin i  F o ro b iy   faqat  in so n - 

ga  xos deb  t o ‘g ‘ri  tu sh u n a d i.  F orobiy o d a m   o rg a n iz m in in g   m arkazi  y u rak - 

d ir,  ch u n k i  yurak  b u tu n   ta n a   va  uning  a ’zolarini  q o n   b ilan   t a ’m in lay d i, 

q o n   yurak  o rq aii,  b u tu n   organizm ga  tarq alad i.  Ikkinchi  m arkaz  m iyadir. 

M iya  ham   q on bilan  tirik boMgani  singari,  yurakka b o ‘ysunadi,  ya’ni  yurak- 

d an   q on oladi.  Lekin,  shu  bilan  birga,  u  butun  organizm  va  uning a ’zolariga 

rah b arlik   q iladi,  o 'z   b u y ru g 'ig a  b o ‘y su n d ira d i,  deb  t a ’kidlaydi.

F o ro b iy n in g   bu  fik rlarid an ,  b irin c h id a n ,  insondagi  ruhiy  ja ra y o n la r 

b ilan   fiz io lo g ik -a n a to m ik  ja ra y o n la r psixika  bilan  o rg an izm   o ‘zaro   bogMiq 

h o ld a  m avjud,  deg an   xulosa,  ik kinchidan  yurak  in so n n in g   biologik  h ay o - 

tin i,  m iya  esa  u n in g   ru h iy - m a ’naviy  h ayotini  b o sh q arib   tu ra d i,  deg an  

xulosa  kelib  chiqadi.

F o ro b iy n in g   bu  t a ’lim o ti  ruhiy ja ra y o n la rn in g   p a y d o   boMishini  nerv- 

fiziologik  jara y o n g a   bogMiq  ekanligini  ko ‘rsatadi.  U  tash q i  o lam ,  m u h it, 

o d a m   o rg an izm i  o 'z a r o   sababiy  bogMiqligini  y oritib  berishga  harakat  q ila ­

di  va  u  o ‘zining  psixologik  taM im otida  O 'rta   O siyo,  E ro n ,  H in d isto n   va 

qadim gi  G re tsiy a n in g   ta b iiy -ilm iv   bilim lar  so h asid a  erishgan  y utuqlariga 

suyanadi.

F o ro b iy   ruhiy ja ra y o n la rn i  psixolog  sifatida  em as,  balki  faylasuf sifa­

tid a   ta lq in   qiladi,  c h u n k i  u  davrda  psixologiya  h o zirg id ek   m ustaqil  fan 

h iso b lan m ay ,  balki  u m u m iy   falsafiy  bilim lar  tu zilish ig a  kirgan  edi.  U n in g  

bilish  ja ra y o n in in g   ikki  bosqichi  hissiy  va  aqliy  bilish  t a ’lim oti,  ayniqsa, 

m u h im d ir.  U  hissiy  b ilish n i  sezgilar  orqali  an iq   va  m o ddiy  n arsalarn in g  

b evosita  t a ’siri  natijasid a  hosil  boMadi,  degan  boMsa,  aql  orqali  bilish  aniq 

m o d d iy   jism la r  o rq ali  e m as,  u la rn in g   t a ’sirisiz  va  u la rd a n   tashqari  faqat 

ruhiy o b ra zlar asosida vujudga  keladi,  deb  uqtiradi.  F o robiy  «Aql  m a ’nolari 

haqidagi  risola»sida aq l-in tellek t  tushunchasini  bir to m o n d a n ,  psixik jarayon 

ek an lig in i  va  ikkinchi  to m o n d a n .  u  tashqi  t a ’sirn in g ,  t a ’lim -tarb iy an in g  

natijasi  d eb   anglaydi.  U n in g   fikricha,  «Aql  faqat  in so n g ag in a  xos  boMgan 

tu g ‘m a  q u w a t  —  ru h iy   kuch  bilan  bogMiqdir.  In so n   tu sh u n ish ,  fah m lash ,

---

m u h o k a m a   qilish.  o ‘ylab  to p ish ,  fikrlash  q u w a tig a   ega  va  b u   x u su siy a tla r 

b o la n in g   o 's ib ,  k am olga y etib b o rish i  b ila n   rivojlanib boradi»  (M .  X ay ru l- 

layev.  « F orobiy ruhiy ja ra y o n la r va t a ’lim -ta rb iy a  to 'g 'risid a » ,  « O 'q itu v ch i»  

n ash riy o ti,  —  Т .,  1967-y.).

F o ro b iy   «Fozil  o d a m la r  sh ah ri» ,  « H ik m a t  asoslari»,  «Aql  m a ’nolari» 

kabi  asarlarida  inson  psixikasi  h a q id a  falsafiy m u sh o h a d a la r y u ritad i.  F o ro ­

biyning  ru h iy   ja ra y o n la r  va  d u n y o n i  bilish  h aqidagi  fikrlari  h o z ir  h a m  

psixologiya  fanida  katta  a h am iy atg a  egadir.

F o ro b iy d an   keyin ja h o n   m ad an iy atig a  u lkan  hissa q o 'sh g a n   o lim la rd a n  

biri  buxorolik Abu  Ali ibn  Sinodir.  U  tib b iy o t,  falsafa,  psixologiya,  m a te m a ­

tika  kabi  fa n la rn in g   rivojlanishiga  e ’tib o r  b erd i.  U  m av ju d o d n i,  y a 'n i  b a r­

cha  m avjud  n a rsa larn in g   kelib  c h iq ish i,  o 'z a ro   m u n o sa b a ti,  b irid a n   ik k in - 

chisiga  o 'tis h in i  h a r  to m o n la m a   o 'rg a n a d i.  Ibn  S in o n in g   fik rich a.  o la m  

yaxlit  m u rak k ab   b o g 'liq d ir.  Bu  b o g 'liq n i  h a r  to m o n la m a   te k sh irish   u c h u n  

u  z aru riy at,  im k o n iy at,  voqelik  va  sab ab iy at  ta m o y illarin i  asos  qilib  o ldi. 

U n in g c h a ,  m a teriy an in g   eng  so d d a  b o 'la k la rig a   b o 'lin m a y d ig a n   shakli 

to 'r tta ,  y a ’ni  havo,  o 't,  suv,  tu p ro q d a n   ib o rat.  U larn in g   o 'z a r o   tu rli  xil 

birikuvi  natijasida  m urak k ab   m o d d iy   n a rsa la r  tashkil  to p a d i,  d eb   y ozadi. 

Bu  m o d d iy   n arsa la rn in g   m o d d iy   asosi  b o 'lg a n   havo,  o 't ,  suv,  tu p ro q  

o 'z g a rm a y d i  h am ,  y o 'q o lm a y d i  h am .  M a te riy a   —  h a ra k a t,  v aq t,  fazo   b i­

lan  uzviy  b o g 'liq d ir,  deb  t a ’kidlaydi.  Ibn  S in o   A risto teln in g  jo n   h aq id ag i 

t a ’lim o tin i  tab iatsh u n o slik d ag i  va  tib b iy o td ag i  o 's h a   d av rn in g   y u tu q la rig a  

asoslanib  yangi  asosda  q ay ta  q u rd i.  Ibn  S in o n in g   ishlarida  «jon»  tu s h u n ­

chasi  o rg an izm n i  sezish.  esh itish ,  k o 'ris h   q obiliyati  d eb   tah lil  q ilin g a n .  U 

jon  h aq id a   ajoyib  t a ’lim ot  y aratd i.  Bu  h aq d ag i  fik rlar  u n in g   «Tib  q o n u n -  

1 ari»  k ito b id a  o 'z   aksini  to p g an .  Bu  o 'z in in g   y o 'n a lish i  b o 'y ic h a   m a te ria ­

listik  t a ’lim o td ir.  U lu g '  olim   bu  k ito b id a  asab  tiz im in in g  tash q i  b o g 'liq   va 

ta n a n in g   h a ra k a ti,  ta n a   sezgisini  t a ’m in la b   tu ru v c h i  b o g 'liq   fu n k siy asin i 

ju d a  yaxshi  tu sh u n g a n   h o ld a   psixologik  h o d isa la m i  fiziologik  ja ra y o n la r  

bilan  bo g 'liq lig i  to 'g 'risid a g i  fikrlarni  b irin c h ila rd a n   b o 'lib   o ld in g a  surdi. 

Asab  tiz im i,  bosh  m iya  bu  p sixikaning  yuz  berishi  asosi  deb  k o 'rs a td i. 

T an a  va  m u h it,  a ’zo  va  u n in g   funksiyasi  h a r  d o im   o 'z a r o   b o g 'liq lik d a   b ir 

b u tu n lik d a d ir,  jo n   m iyaning  funksiyasi  d eb   tak id lad i.  Ib n   S in o   bu   fik r­

larini  rivojlantirib  ruhiy kasalliklar m iya  ish in in g  o 'z g arish i  b ilan  b o g 'liq d ir 

d eb   k o 'rsa ta d i.  O lim   psixik ja ra y o n la rn in g   m ark az lari  m iy ad a  d eg an   fik r­

ni  ilgari  su rad i.  U  sezgi  m arkazi  m iy an in g   old  qism id a,  x o tira  m a rk a z i 

m iyaning o rq a qism ida,  xayolning  m arkazi  m iyaning o 'rtasid ag i jo 'y a g in in g  

oldingi  q ism id a  o 'y la sh ,  fikrlash  b ilan   b o g 'liq   m arkaz  o 'r ta  jo 'y a k d a ,  ix ti­

yoriy  h a ra k a tla n ish i  q o b iliy ati  m iy a n in g   o rq a   jo 'y a g ig a   jo y la sh g a n » ,  — 

d e b   y o z a d i  (А б у   А л и   и б н   С и н о .  « К о н о н   В р а ч е б н о й   Н а у к и » , 

кн . 1 .Т .А н .У зС С Р ,  1954-стр. 1 3 4 -1 3 7 ).

---

Ibn  S in o n in g   ruhiy ja ra y o n la r  va  d u n y o n i  bilish  haqidagi  fikrlari  h a m  

m u h im   aham iyatga  ega.  U  d unyoni  bilish  nazariyasini  m aterialistik  asosda 

tu sh u n tirad i.  U  bilish  sezgilar  y o rd am id a  hissiy  bilish  va  tu sh u n c h a la r  y o r­

d am id a  fikrlash  orqali  bilishdan  tashkil  to p ad i,  deb  yozadi.  Sezish  bu  s h u n ­

day q u w a tk i,  u  tashqi  narsalarning o 'z i  b o 'lm a y ,  balki  bizning  h islarim izda 

vujudga  keladi.  Sezgida  narsa  va  h o d isalam in g   ayrim   tashqi  belgilari,  an iq  

to m o n la ri  bilinsa,  aql  ularning  m o h iy atlarin i,  ichki  to m o n la rin i  m av h u m - 

lashtirish  y o rd am id a  bila  oladi,  deb  k o 'rsatad i.  Ibn  S ino  h am   bilishning 

ikki  bosqichi,  y a ’ni  sezgilar  va  tafak k u r jaray o n ig a  alohida  e ’tib o r  beradi.

A bu  A li  ibn  S in o   S h arq   ta b o b a tid a   keng  q o 'lla n ila d ig a n   «m ijoz» 

tushunchasiga  alohida  e ’tibor berdi.  U ningcha,  «mijoz»  insonning  xususiyati 

uning sifati,  tan a va  ruhga tashqi  m u h it  faktorlarining ta ’sirini  idrok qilishdir.

U:  « U n su rlarn in g   nihoyat  darajad a m ayda  bo'laklaridagi  q a ra m a-q arsh i 

k ay fiy atlarn in g   b ir-b irig a  t a ’siri  m a ’lum   bir  chegaraga  y etg a n d a  p ay d o  

boM gan  k ay fiy atn i  m ijo z  d ey ilad i» ,  —  deb  k o 'rs a ta d i  (T ib  q o n u n la ri. 

A .Q o d iriy   n o m id ag i  X alq  m erosi  n ash riy o ti,  1993-y.,  15-bet).

«Mijoz» organizm ning  ruhiy va jism oniy barqarorligini  ko'rsatgan jism oniy 

va  psixik  idrok  ham da turli  ta ’sirlarga javob  b o iib ,  bu  so£z  qadim gi  grek  tabibi 

G ippokrat  to m o n id an   ishlatilgan.  Keyinchalik,  u  oiganizm da  boMadigan  4 

suyuqlik  qon,  safro,  balg'am ,  qora  o 't  haqida  ta ’lim otni  ishlab  chiqdi.

Ibn  S in o   tib b iy o t  m u a m m o la rin i  hal  qilishda  G ip p o k ra t  t a ’lim o tig a 

su y an ad i.  «Tib  q o n u n la ri»   asarida  b ir n e c h a   b o r tibbiyot  fanini  otasi  G ip ­

p o k ra t  fik rlarid an   foydalanadi.  Ibn  S in o   o rg an izm   tash q i  t a ’sirlarn i  idrok 

qilish  va  uni  o rg an izm n i javob  reaksiyasini  berishda  m ijozni  tu rlic h a ,  y a ’ni: 

issiq,  sovuq,  q u ru q ,  n a m ,  kuchli  va  kuch siz  paydo  boMishini  aniqladi. 

U la r  o d a m d a   m ijoz  sh ak lid a  tab iiy   ravishda  boMishini  va  b u la r  orqali 

o d a m   o v q atlarn i,  havo  h a ro ratin i,  yoqim li  va  yoqim siz  n arsalarn i  bir- 

b irid a n   farq  qilad i,  deb  t a ’kidladi.  «Issiqlik»  va  «sovuqlik»  tu sh u n c h a si 

farq  qiladi  va  issiq  m ijozli,  sovuq  m ijozli  kishilar farq lan ad i,  deb  k o 'rsatad i. 

Y uksak  kaloriyali  m a h su lo tla r,  y a’ni:  yogMi  ovqat,  q o 'y   g o 's h ti,  tu x u m , 

q a n t,  y o n g 'o q ,  q o ra   ch o y   qon  a y la n ish in i,  k u ch n i,  h a ro ra tn i  o shiradigan; 

su t,  m astava,  k o 'k   ch o y ,  baliq,  o 'sim lik   va  b o sh q a la r  sovuqlikni  o shiradi, 

d eb   u la rn in g   o rg a n iz m g a ,  m ijozga  ta 's irin i  k o 'rsa tib   berad i.  «Issiq  odam » 

ta b ia ta n   issiq,  bu  issiq  o v q a tla rn i.  «sovuq  odam »  ta b ia ta n   sovuq  b o 'lib ,  u 

sovuq  o v q atla rn i  iste ’m ol  qiladi,  deydi.

«Issiqlik»  va  «sovuqlik»  tu s h u n c h a sin i  Ibn  Sino  inson  tanasiga  xos 

d ey d i.  U la r  ikki  b ir-b irig a   q a ra m a -q a rsh i  funksiyalarni  (faollik  va  sezish, 

ja b r  qilish ),  tab iatd ag i  o 'z g a rish la r,  sh u n g a  o 'x sh ash   q a ra m a -q a rsh i  h o d i­

sa la m i  (yil  fasllarining  o 'z g a rish i.  issiq,  sovuq,  m uzlash  va  erish ,  uyqu  va 

u y g 'o q lik ,  yoshlik  va  qarilik,  h ay o t  va  o 'lim )  an iq lad i.

---

Ikki  bir-biriga  q aram a-q arsh i  tu sh u n c h a:  q u ru q   va  nam lik  ta n a   h a m d a  

a ’zo la m in g   funksional  h o latin i,  sog‘lig‘i  va  kasalligini  aks  e ttira d i,  deydi.

«Q uruq»  —  o d am   o rg an izm d ag i  su y ak lar  b o 'lsa ,  «nam lik»  —  b u   q o n , 

yog*  deb t a ’kidlaydi.  Ibn  Sino  h a tto   «turli xalq larn in g ,  turli  ch e h ra la r» n in g , 

«h a r  bir  a ’zo»ning  m ijozini  an iq lash g a  h a ra k a t  qildi.

Q adim gi  grek t a ’lim otiga  b in o a n   m ijo z n in g   fizik  (fiziologik)  asosi  h a ­

qidagi  4  m o d d a ,  y a 'n i  olov,  havo  («yengil»  e le m e n tla r),  suv,  y e r  (« o g ‘ir» 

e le m e n tla r)  va  u n in g   xususiyatlarini  ta h lil  qilib,  olov  —  issiq  va  yen g il, 

havo  —  issiq  va  n am ,  suv  —  sovuq  va  n a m ,  y e r  —  q u ru q   va  sovuqligini  va 

b u la r  asosida  m ijozni  issiq,  o ‘rta c h a   va  sovuq  b o 'lis h in i  a n iq lad i.

Ibn  S in o   «m ijoz»  haqidagi  t a ’lim o tn i  ishlab  ch iq ish  ja ra y o n id a   tib b i- 

y o td a  buyuk grek  olim i  G ip p o k ra t  to m o n id a n   k o ‘p ishlatiladigan  te m p e ra ­

m e n t  so ‘ziga e ’tib o r q aratd i  va  u o ‘z  fao liy atid a te m p e ra m e n tn in g  sh a k lla ­

nishida o ‘rab olgan  m uhit va  o rg an izm n in g  individual  xususiyatlarini  h iso b ­

ga  olish  kerakligiga  e ’tib o r  berdi.  G ip p o k ra t  k asaln i,  y a ’ni  kasal  jo y n i 

em as,  kasallanuvchi  kishining  o rg a n iz m in i,  individual  x u su siy atlarin i  va 

unga  t a ’sir  etuvchi  a tro f-m u h itn i  o ‘rganishga  q a ra tish   lozim ligi  h aq id ag i 

fikriga  asoslanib  ish  k o ‘rdi.  U  tash q i  m u h it  t a ’siri  n atijasid a  sh a k lla n a d i- 

g an   m o d d iy   va  ruhiy  h o d isa la m i  a n iq la sh   m u h im lig in i  t a ’k id lad i  va  u 

k ish ilam i  4  asosiy  tip g a  ajratdi.  B u n d a  G ip p o k ra t  o rg an izm d ag i  q o n ,  saf- 

ro,  b a lg 'a m   va  q o ra   o 'tn in g   rolini  a lo h id a   qayd  qildi  va  ularga  aso slan ib  

o d am larn i  sangvinik,  xolerik,  flegm atik,  m elan x o lik   te m p e ra m e n t  tip ig a 

ajrata d i,  y a ’ni:  o rg an izm id a  q o n   k o 'p   b o 'lg a n la r  sangvinik,  x o le rik la rd a  

safro,  flegm atiklarda  b a lg 'a m ,  m e la n x o lik lard a  q o ra   o 't  a h a m iy a t  kasb 

etishini  k o 'rsa ta d i.  Shu  n u q tay i  n a z a rd a n   «m ijoz»  bu  te m p e ra m e n t  yoki 

fe’l,  xulq  em as,  deb  t a ’kidlaydi.

G ip p o k ra t  te m p e ra m e n t  —  in so n   psixikasining  k o m p lek s  d in a m ik   x a - 

rak teristik asi,  shaxsning  individual  psixologik  xususiyatlari  in te g ra tsiy a - 

sidir,  deydi.  U  o 'z id a   em o tsio n a llik   va  faollik  kabi  2  asosiy  k o m p o n e n t- 

larni  birlashtiradi.  E m otsionallik va in so n n in g  hissiyotini  kuchi,  barqarorligi 

va  kayfiyatini  (xu rsan d lik ,  g 'a z a b ,  q o 'rq u v ,  tu sh k u n lik ),  faollik  esa  ta sh q i 

m u h itg a,  o d am larg a  m u n o sab a tla rid ag i  te m p i,  ritm i,  tezligi  b ilan   b e lg ila­

n adi,  deb  to 'g 'r i  t a ’rif b ergan  b o 'lsa ,  Ibn  S in o   m ijoz  o d a m   o rg a n iz m in in g  

xususiyatini  ifo d alan ish i,  u  tash q i  m u h it  fak to rlarin i  sifati,  jis m o n iy   va 

ruhiy  idrok  q ilin ish id ir  d eg an   fikrni  ilgari  surdi.  M ijoz  o rg an izm   m o h iy a ­

tini  o 'z id a   c h u q u rro q   va  to 'la ro q   aks  e ttirish id ag i jism o n iy   va  ruhiy  ta b i- 

a tn in g   o 'z a ro   m u n o sa b atlari  shartid ir.  U   tu rli-tu m a n   t a ’m larn i  farq lash  

m alakasi  va  sifati  bilan  x a ra k te rlan a d i,  d eg an   g 'o y a n i  ilgari  suradi.

Ib n   S ino  m ijozga  d a lo lat  b erad ig an   b elg ilarn i  k o 'rsa tib   b erish g a  h a ra ­

kat  qildi.  U  bu  belgilar:  u sh lab ,  k o 'rib   sezish ,  g o 's h t  va  y o g 'd a n   o lin a d i­

gan  (qizil  g o 's h t  k o 'p   b o 'lsa ,  m ijo zn in g   issiqligi  va  h o 'llig id a n   d a lo la t

---

b e ra d i)  b e lg ilar,  m o ‘y n in g   ran g i,  a ’z o la rin in g   tu zilish i  (issiq  m ijo z  a lo m a -  

ti  ken g   k o ‘k rak ,  q o ‘l-o y o q la rin in g   k altalig i),  u y q u n in g   k o 'p lig i  ( h o ‘llik , 

sovuqlik;  o rtiq c h a   u y g 'o q lik   —  q u ru q lik ,  issiqlik),  h a ra k a tla r ( h a ra k a tn in g  

tezligi  m ijozning issiqligi, sustligi,  sovuqligi),  nafsoniy q u w a t  (k u ch li g ‘a z a b , 

serzardalik,  zukkolik,  tu sh u n u v c h a n lik , yaxshi  fikr y uritish,  su rb etlik ,  q a ttiq  

k o 'n g illilik ,  d a d illik ,  x u rsan d lik ,  m a rd o n a v o rlik ,  yalq o v lik k a  k a m   m o y il­

lik,  t a ’sirc h a n lik   —  issiqlikdan  d a lo la t  b e ra d i.  u la rn in g   aksi  —  m ijo z n in g  

sovuqligini  k o ‘rsatad i)  m ijo z n in g  q an d a y lig id a n   d a lo la t  b e rish n i  k o 'rs a td i.

K eyinchalik  XX  asr  boshlarida  rus  fiziologi  l.P .  Pavlov  m arkaziy  nerv 

sistem asi  ustida  tajribalar olib  b orib,  u  asab  tizim ining  o ‘ziga  xos  xususiyat­

larini,  y a ’ni  u n in g   ildam ligi,  m u v o zan a ti  va  barqarorligini,  faolligi,  plastikli- 

gi,  yarim   sharlar orasida o ‘zaro   m u n o sab atlarn i  aniqlaydi  va bu  xususiyatlar- 

ga  asoslanib,  u  oliy  asab  tizim ining  4  asosiy  tipini  k o 'rsatib   b e rad i,  ya’ni:  1) 

kuchli,  m uvozanatli, epchil tip; 2) kuchli,  m uvozanatli, sustkash tip ;  3) kuchli, 

lekin  m uvozanatsiz  jo 's h q in   tip ;  4)  kuchsiz  tip.  Asab  tizim in in g   bu  tip lari 

G ip p o k ra tc h a   te m p e ra m e n t  tip lam i  t o ‘la va c h u q u r izohlab berish   im k o n iy ­

atini  beradi.  T e m p e ra m en t  tiplari  va  u n in g   xususiyatlari  aniqlandi.

L ek in   «m ijoz»  h o z irg a c h a   ilm iy  jih a td a n   yetarli  ish la n m a g a n .  U   X X I 

asrn in g   psixologiya  fan i  o ld id a   tu rg a n   asosiy  n azariy   v a z ifa la rid a n   b irid ir. 

Bu  vazifani  hal  q ilish  Ib n   S in o n in g   ilm iy   q ara sh la rin i  riv o jla n tirish   d e ­

m ak d ir.  E ng  m u h im i,  te m p e ra m e n t  in so n   ta b ia tin in g   x u su siy ati  in s o n ­

n in g   tash q i  d u n y o   ta a ssu ro tla rin i  sin g d irish   xususiyati,  sh a x sn in g   e m o t ­

sio n al  q o 'z g 'a lu v c h a n lig i  va  u m u m iy   h a ra k a tc h a n lig i  b ila n   sifa tla n a d ig a n  

in d iv id u al  xususiyat  sifatida  u ni  o 'z a r o   m u n o s a b a tla rin i,  u n in g   b io lo g ik  

m o h iy a tin i  va  klassifikatsiyasini  a n iq la s h ;  2 -d a n   «issiq»  va  «sovuq»  m ijo z 

haq id ag i  Ib n   S in o   q ara sh la rin i  ilm iy jih a td a n   asoslab  b e rish d a n   ib o ra td ir.

Ibn  S in o d an   keyingi  buyuk  en sik lo p e d ist  o lim la rd a n   biri  A bu  R ay h o n  

B eruniy  (9 7 3 -1 0 4 8 )  h a m   o 'z in in g   falsafiy  fikrlarida  F o ro b iy   va  Ib n   S in o  

kabi  in so n n in g   ruhiy ja ra y o n la r  h aqidagi  qarashlarga  e ’tib o r  b erd i.  U   h a m  

u la r  kabi  to 'r tta   n arsan i  —  suvni,  o lo v n i,  h av o n i,  y ern i  m o d d iy   o la m n in g  

asosi deb k o 'rsata d i (M .G .D a v le tsh in ,  F .R .A bduraxm onov.  «Q adim gi  S h arq  

m a m la k a tla rid a   psixologik  fikrlar  taraq q iy o ti» .  Т .,  1995-y.).

Y u q o rid ag i  b u y u k   m u ta fa k k irla m in g   ru h iy  ja ra y o n la r  h a q id a g i  fikrlari 

h o zirg a  q a d a r  psixologiya  fa n in in g   riv o jlan ish id a   m u h im   a h a m iy a t  kasb 

e tm o q d a .