P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

a 

fonemasining  o'z 

belgilari, 

b 

fonemasining o'z belgilari, 

sh 

fonemasining va hokazolarning 

ham  o'z  belgilari  bor,  biz  shu  belgilarga  qarab,  ayrim  so'zlarni  fahm- 

laymiz.  Bu  belgilar,  odatda,  fonematik belgilar deb  ataladi.

Biz  gapirayotganimizda,  odatda,  mimika  va  imo-ishoralardan  foy- 

dalanamiz.  Lekin  mimika  va  imo-ishoralarni  alohida  til  deb  hisoblab 

bo'lmaydi.

Mimika va  imo-ishoralar nutqning emotsional  (hissiyot)  tomonlarini 

ifodalab beradigan  ixtiyorsiz harakatlardan iborat bo'ladi, yoki gapiruvchi 

odam o'z nutqining ayrim joylarini uqtirmoq bo'rttirib ko'rsatmoq uchun 

atayin  ixtiyoriy  ravishda  qiladigan  harakatlaridan  iborat  bo'ladi.

Ba’zan  odamlar vaziyatga  qarab,  mimika  va  imo-ishoralardan  nutq­

ning qo'shimcha vositasi tariqasida foydalanadilar.  Masalan: zarur jimlik- 

ni buzmay biror fikmi bildirmoq uchun yoki nutqni eshittirish qiyin bo'lgan, 

lekin o'zi ko'rinib turgan masofaga biror fikmi xabar qilmoq uchun mim­

ika va imo-ishoralardan foydalaniladi.  Lekin bu hollarda mimika va imo- 

ishoralar  tovush  tilining  so'z  va  gaplarini  ifodalovchi  faqat  belgi  bo'lib, 

ayrim  so'zlar va gaplarning o'rnida  ishlatiladi.

Odamlarning  imo-ishoralarini,  mimikasini  va  pantomimikasini  es- 

latuvchi  xilma-xil  harakatlarni  biz  hamisha  hayvonlarda,  ayniqsa,  oliy 

hayvonlarda  —

  maymunlarda  ham  borligini  ko'ramiz.  Biroq,  hayvonlar­

ning bu harakatlarini  odamlarning imo-ishoralari,  mimikasi bilan bir xil-

234

---

dagi  harakatlar deb  hisoblash  mumkin  emas.  Odamlar  o'zlarining  imo- 

ishoralarida,  mimikalarida  va  o'zlarining  ayrim  tovush  birikmalarida 

o'zlarining  ichki  his  va  tuyg'ularini  ifodalaydilar.  Lekin,  shu  bilan  bir 

vaqtda, odam bu harakatlardan nutq elementlari tariqasida ham foydalanishi 

mumkin,  jumladan,  odam  shular  orqali  narsalarning  ma’nosini  ifodala­

nishi,  u yoki bu narsalarni  ko'rsatishi,  narsalarni tasvirlab berishi  mumkin.

Kar-soqov  (gung)  odamlar  imo-ishora  va  mimikadan  aloqa  vositasi 

tariqasida  foydalanishga  majburdirlar,  chunki  ular  og'zaki  nutq  tovush- 

larini  eshitmaydilar.

Yozuv  ham  nutqning  moddiy vositasidir.  Lekin  yozuv tilning  qandaydir 

alohida turi emas, yozuv — tildan foydalanishning faqat alohida usulidir. Og'zaki 

nutqda  ham,  yozma  nutqda  ham  biz  ayni  bir tovush  tilidan  foydalanamiz. 

Og'zaki  nutq  eshitish  organlari  vositasi  bilan  idrok  qildirishga  mo'ljallangan 

nutqdir. Yozma nutq esa harflar va belgilar yordami bilan tovushlami, so'zlarni, 

gaplarni ko'z bilan  idrok qildirishga mo'ljallangan nutqdir.

Ko'rlar uchun o'ylab chiqarilgan  maxsus yozuv (Brayl  sistemasi)  bor, 

u muskul-teri sezgisi organlari yordami bilan idrok qildirishga mo'ljallangan 

nutq  vositasidir.  Bu yozuv ham  tovush  tili  asosiga  ko'rilgan  yozuvdir.

Kar-soqovlar  (gunglar)  ham  o'qitish  natijasida  yozma  nutqni  bilib 

oladilar,  ular shu  nutq  vositasi  bilan  tovush  tilining butun boyligini  ham 

bilib oladilar.  Ular yozma nutqdan foydalanib, boshqa kishilar bilan to'la- 

to'kis aloqa bog'laydigan bo'lib oladilar va hamma normal kishilar singari 

kamol  topaveradilar.

Nutqning  fonetika jihatini  bilib  olish  ma’lum  bir  tildagi  har  bir  to- 

vushni  va  har bir so'zni  og'zaki  nutqda to'g'ri  aniq  va  ravshan  qilib  ayta 

olish demakdir,  yozma nutqda esa shu tildagi  har bir so'zni to'g'ri  yozish 

demakdir.