P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

Maktab  yoshidagi  bolalarda  xayolning  o‘sishi

M a k ta b   y o sh id ag i  b o la la rd a   xayol  qilish,  aso sa n ,  o 'q itis h n in g   t a ’siri 

o stid a   y an a  o ‘sa  b o rad i.

M ak tab n in g   b irin c h i  sinfiga  k irg an   b o la d a   xayol  yetarli  rav ish d a  rivoj 

to p g a n  boMadi va u xilm a-xil  ta sa w u rla rn in g  k attag in a boyligiga ega b o 'la d i. 

B irin ch i  sin flard a  o 'q is h   n a tija sid a   u  faq at  id ro k k a  va  x o tira  ta s a w u r la r i-  

g ag in a tay an ib  q o lm a sd a n , balki,  shu b ila n  b irg a,  xayolida y aratilg an  ta sa v - 

v u rla rg a   h a m   ta y a n ib ,  o 'q itila y o tg a n   m a te ria ln i  a so sa n   y a q q o l  ta r z d a  

o 'z la s h tira   b erad i.

M a sa la n ,  g e o g rafiy a,  ta rix ,  a d a b iy o t  sin g a ri  so h a la rd a g i  b ilim la m i 

y aqqol  ta rz d a   o 'z la s h tiris h d a   m a k ta b   o 'q u v c h is in in g   xayol  q ilish  fa o liy a ti, 

ay n iq sa,  k a tta   rol  o 'y n a y d i,  c h u n k i  bu  fa n la rn in g  o b y ek tlarin i  o 'q u v c h ila r  

b e v o sita  id ro k   q ilo lm a y d ila r  va  ta jrib a   q ilib   k o 'ro lm a y d ila r.  O 'q u v c h i 

o 'q itu v c h in in g   g eo g rafiy ag a,  tarix g a,  a d a b iy o tg a   va  b o sh q a   fan la rg a   d o ir  

d a rs la rin i  tin g la b   yoki  k ito b la rn i  o 'q i b ,  h a m is h a   m u a y y a n   b ir  jo y n i, 

o 's im lik la r  va  h a y v o n la r  o lam in i  t a s a w u r   qilib  tu rish i,  u zo q   o 'tm is h d a g i 

o d a m la rn in g   h ay o tin i  va  fao liy atin i,  a y rim   tarix iy   v o q e a la rn i  k o 'z   o ld ig a 

k eltirish i  lo zim .  S h u n d a y   ta s a w u r la r   b o 'lm a s a ,  o 'q itila y o tg a n   m a te ria ln i 

o 'z la sh tirish  faqat  o 'q itu v c h in in g  s o 'z la rin i  yoki  darslikda y o zilg an  g a p la rn i 

y o d lab   o lish d a n g in a   ib o ra t  b o 'lib   q o la d i.

F an g a qiziqish m avjud b o 'lg a n d a  yoki ta s a w u r la r boyligi y etarli b o 'lg a n  

ta q d ird a  b ilim lam i o 'z la sh tirish  c h o g 'id a  yangi  o b ra z la r o 'q itu v c h i  o 'q itg a n  

d a rsn in g   yoki  d a rslik d a  y o zilg an   g a p la m in g   t a ’siri  o stid a   b e ix tiy o r  p a y d o  

b o M a v e ra d i.  L e k in   b a ’z a n   g e o g r a f iy a ,  t a r i x ,  a d a b iy o t  y o k i  f iz ik a  

m a s h g 'u lo tla rid a   o 'q u v c h ila r   m u a y y a n   b ir   ta s a w u m i  y a r a tm o q   u c h u n  

k o 'p ro q   k u ch   sarflash lari  lo z im   b o 'lib   q o la d i.

Bilimlar ko'rsatm alilik asosida o'zlashtirilganida o'quvchilam ing xayoli rivoj­

lan a  boradi,  keng  va  m azm unan  boy  b o 'lib   qolaveradi.  O 'qitish  jaray o n id a 

yem ing keng va  kattaligi  to'g'risidagi  ta sa w u rla r vujudga keladi,  uzoq o 'tm is h  

to 'g 'risid a,  chin  va  uzoq,  kelajak to 'g 'risid a   yangi  tasaw u rlar paydo  b o 'lad i.

---

O 'q itis h  ja r a y o n id a   x ay o ln in g   o 's is h ig a   faq a t  o 'q itila y o tg a n   m a te ria l­

n in g   m a z m u n ig a   y o rd a m   b erib   q o lm a s d a n ,  sh u   b ilan   birga,  o 'q u v c h ila rg a  

sh u   m a te ria ln i  o 'q itis h d a   q o 'lla n ila y o tg a n   u su lla r,  m e to d la r  h a m   y o rd a m  

b erad i.  O 'q u v c h id a   x ay o ln in g   ta ra q q iy si  u c h u n   o 'q itu v c h in in g   jo n li  n u t-  

q i,  d a rslik d a   y etarli  m iq d o rd a  b o 'lg a n   o b ra z li,  a n iq   m a te ria l,  sh u n in g d e k , 

b ad iiy   m a h o r a t  b ila n   yasalgan  o 'q is h   q u ro lla ri  —  su ra tla r,  sx em alar,  j a d ­

v allar,  k a rta la r,  m o d e lle r  va  b o sh q a   sh u   k a b ila r  k a tta   a h a m iy a tg a   eg ad ir.

O 'q u v c h ila m in g   ijodiy xayolini ta ra q q iy  q ild irish  u c h u n  sin fd a va sin f- 

d a n  ta sh q i  o 'tk a z ila d ig a n   m u siq a,  rasm   m a s h g 'u lo tla ri,  loy va p la stilin d a n  

h a r  xil  b u y u m la r  yasash  m a s h g 'u lo tla ri,  in sh o ,  b ad iiy   a d a b iy o t  o 'q is h , 

to 'g a ra k la rd a   (a d a b iy o t,  d ra m a ,  a v ia m o d e lc h ilik   to 'g a ra k la rid a   va  b o sh q a  

sh u   k ab i  to 'g a r a k la r d a )   q a tn a s h is h   k a tta   a h a m iy a tg a   e g a d ir.  B u n d a y  

m a s h g 'u lo tla r d a   b o la n in g   tu rli  n a rsa la rg a   qiziqishi:  u n in g   bilishga  q iz iq i- 

shi,  u n in g   ijtim o iy -siy o siy ,  m a ’naviy,  e s te tik   q iziq ish lari,  tex n ik an i  va sh u  

k ab ilam i bilishga qiziqishi xayolning o 'sish ig a  y o rd a m  beradi.  Bu q iziq ish lar 

o 's m irla rd a ,  a y n iq sa ,  sezilarli  rav ish d a  n a m o y o n   b o 'la   b oshlaydi.

B adiiy  a d a b iy o t  asarlarin i  o 'q is h ,  s h u n in g d e k ,  ju rn a lla rd a   va  g a z e ta - 

la rd a   b iz n in g   q u rilish la rim iz   to 'g 'r is id a ,  ilm iy   k a sh fiy o tla r  va  te x n ik a   s o ­

h asid ag i  k a sh fiy o tla r to 'g 'r is id a ,  q ish lo q  x o 'jalig id ag i  n o v a to rla r to 'g 'r is id a  

y o z ilg a n   m a q o la la rn i  o 'q is h   ken g ,  m a z m u n li  va  real  x ay o ln in g   o 'sis h i 

u c h u n   k a tta   a h a m iy a tg a   egadir.

M a k ta b   y o sh id ag i  b o la la m in g   o 'y n a y d ig a n   o 'y in la rid a   h a m   u lard ag i 

x a y o ln in g   o 's is h i  d av o m   e tav erad i.  O 'q u v c h ila r   o 'y in c h o q   u sta x o n a la r, 

z a v o d la r,  te m i r  y o 'lla r  yasab  o 'y n a y d ila r,  o 'z   o 'y in la rid a  tu rli  « ek sp ed itsi- 

yalarga»  b o ra d ila r.  O yga,  M arsg a,  b o s h q a   p la n e ta la rg a   « kosm ik  sa y o h a t 

qilib  u chib»  b o ra d ila r va shu  kabi o 'y in la rn i  o 'y n a y d ila r.  B u n d ay  o 'y in la rd a  

h a r   b ir  o 'q u v c h i  m a z m u n d o r  ta a s s u ro tla r  o lad i  va  u n d a   tu rli  ta s a w u r la r  

hosil  b o 'la d i,  u n in g   ijodiy  k o 'ris h -y a s a s h   va  b a d iiy   q o b iliy atlari  o 's a d i.

O 'q u v c h in in g   va  o 's m irn in g   o 's ib   b o ra y o tg a n   xayoli  o 'z in in g   kengligi 

va  m a z m u n d o rlig i  jih a tid a n g in a   o 'z g a r ib   q o lm a s d a n ,  balki  y o 'n a lis h   j i ­

h a tid a n   h a m   o 'z g a ra d i.  M a k ta b g a c h a   ta rb iy a   y o shidagi  b o la la r  o 'z   e h ti-  

yojlariga  b o g 'liq   b o 'lg a n   b iro r ta s a w u r  y a ra tish la ri  bilan  d a rh o l  sh u   ta sa v - 

v u rla m i  o 'z  h a ra k a tla rid a ,  o 'y in la rid a ,  su ra tla rid a  va shu  kabilarda  n a m o y o n  

q ila d ila r.  B o la,  a so san ,  hozirgi  h a y o t  b ila n   yashaydi  va  u n d a   o 'z i  y a ra - 

ta y o tg a n   o b r a z l a m i   ro 'y o b g a   c h iq a r is h n i  k e la ja k k a   q o ld iris h   m a y li 

b o 'lm a y d i.  Y uqori  s in f o 'q u v c h ila rid a  xayol  faoliyati,  asosan,  kelajak  o b ra z ­

larin i  y a ra tish g a   —  id ea lla r  y aratish g a,  kasb  ta n la sh g a   q a ratilg an   b o 'la d i.

O 'q u v c h ila rd a   va  o 's m irla rd a   x ilm a-x il  q iz iq ish la r  va  id eallar,  ju m la ­

d a n ,  kasbga  q iz iq ish la r  o 's ib   b o rish i  b ilan   u lard ag i  xayol  o rzu   ta riq a sid a  

n a m o y o n   b o 'l a   b o sh lay d i.  B izning  m a k ta b la rim iz d ag i  o 'q u v c h i  b o la la r, 

o 's m irla r,  y ig itla r  va  q iz la r  o 'z la r in in g   ke lajak   fao liy atlarin i,  m a m la k a -

---

tim iz d a   ijodiy  m e h n a t  q ilish n i,  yangi  u lu g ‘  k ash fiy o tlar,  ix tiro la r  q ilish n i 

o rz u   q ilad ilar.  B izn in g   y o sh la rim iz   o 'z la ri  o rz u   q ila y o tg a n la rid a   b izd a 

m a n a   shu  o rz u la rn i  ro 'y o b g a   c h iq a rm o q   u c h u n   b u tu n   sh a ro it  y a ra tib   b e - 

rilganligini  va sh u   o rz u n i  a m a lg a   oshirish  faqat  o 'z la rig a ,  o 'z la rin in g   q u n t 

b ila n   ishlashlariga  b o g 'liq   ek a n lig in i  biladilar.

O 'q u v c h i  va  o 's m irn in g   xayoli  o 'z in in g   b arq aro rlig i  b ila n   m a k ta b ­

g a c h a   ta rb iy a   y o shidagi  b o la n in g   x ayolidan  farq  qiladi.  M a k ta b g a c h a   t a r ­

biya  y o sh id ag i  b o la la rd a   ixtiyoriy  xayol  h a m ,  ay n iq sa,  u la rd a   k o 'p ro q  

u c h ra y d ig a n   b e ix tiy o r  x ay o l  h a m   g 'o y a t  b e q a ro r  b o 'la d i.

M a k ta b   yoshidagi  b o la d a   ixtiyorsiz  xayol  h a m ,  ixtiyoriy  xayol  h a m  

b o rg an   sari  b a rq a ro r b o 'lib  b o rav erad i.  X ayolni  tu g 'd ira d ig a n   qiziqish  yoki 

id e y a lar m avjud b o 'lg a n d a   ixtiyorsiz xayol b a rq a ro r b o 'la d i.  O 'q u v c h ila rd a  

ixtiyorsiz  xayol  k o 'p in c h a   u la rn in g   ixtiyoriy  xayolidagi  ay rim   m o m e n tla r 

tariq asid a n am o y o n  b o 'la d i.  B unday ixtiyorsiz xayol yangi  m aterialn i tu s h u ­

nish  va  o 'z la s h tiris h d a ,  tu rli  m asa lalarn i  hal  q ilish d a,  in sh o la r  y o zish d a, 

s u r a t  c h iz is h d a ,  h a r   xil  b u y u m la r   s h a k lin i  y a s a s h d a   v a  s h u   k a b i 

m a s h g 'u lo tla rd a   k a tta   rol  o 'y n a y d i.

M aktabgacha tarb iy a yoshidagi bolalarda b o 'lg an i singari,  o 'q u v c h ila rd a  

h a m   xayol  k a tta  k u c h  b ila n   n a m o y o n  b o 'la d i.  O 'q u v c h ila r va o 'sm irla rn in g  

o 'z   x ayolida,  ay n iq sa,  o 'z   o rz u la rid a   y a ra ta y o tg a n   o b ra z la ri  ju d a   y o rq in  

va jo n li  o b ra z la r b o 'la d i.  S h u  b ila n  b ir v aq td a,  m a k ta b g a c h a  tarb iy a  y o sh i­

dagi  b o la la rd a n   o 'q u v c h ila m in g   farqi  sh u n d a k i,  k a tta   yosh d ag i  k ish ilar 

sin g ari,  m a k ta b   o 'q u v c h ila ri  h a m   shu  o b ra z la m i  id ro k  q ilin a y o tg a n   n a rsa - 

la rd a n   an iq   farq  q ila d ila r  va  o 'z   xayollaridagi  o 'tm is h   o b ra z la rin i  x o tira  

ta s a w u rla ri  b ilan   a ra la sh tirib   y u b o rm ay d ilar.  M a k ta b   y o sh id ag i  b o lalard a 

reallik n i  m a n a   s h u n d a y   sezish   hissi  k a tta   tajrib a ,  to 'p la n g a n   b ilim la r  t u ­

fayli  va  ta fa k k u rn in g   a n c h a   o 'sg an lig i  tufayli  v u ju d g a  keladi.

O d a m la rn in g   b a rc h a   yosh d ag i  keng,  m a z m u n d o r,  b a rq a ro r  va  real 

xayol  u la rn in g  fao liy atid a ta fa k k u r,  iro d a,  qiziqish va  e h tiy o jlarin in g  ta ra q ­

qiysi  b ilan   b irlik d a   ta ra q q iy   q ilib   b o rad i.

---