P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

Nutqning  fonetika  (tovush)  jihatidan  o'sishi

Bola  tilga  kira  boshlagan  dastlabki  paytlarda  u  nutq  tovushlarini  hali 

mukammal  ayta olmaydi.  Bolalar ba’zi tovushlarni  noto'g'ri talaffuz qiladi- 

lar.  Masalan, 

r —

 o'miga 

I,  sh

 o'miga 

s,  к

 o'miga rtovushini talaffuz qiladi­

lar.  Masalan, 

oyoq

 degan so'zni 

oloq,  Karim

 o'miga 

Tayim

, 

qand

 o'miga 

ant

, 

osh

 o'rniga 

os,  Raxim

 o'miga 

Layim

 deydilar va hokazo. Ko'pincha so'zlardagi 

ayrim  tovushlarni  va  hatto  butun-butun  bo'g'inlami  tushirib  qoldiradilar, 

masalan, 

ber

 deyish o'miga 

be,  olib  kel

 deyish  o'miga 

opte

 deb  aytadilar va 

hokazo.  Ko'pincha tovushlarning  o'mini  almashtirib  yuboradilar,  masalan, 

holva

  o'miga 

havla,  saiyog*

 o'miga 

sayroq

 deydilar va hokazo.

Endi  tili  chiqib  kelayotgan  bolalar  nutqining  fonetik jihatdan  to'liq 

bo'lmasligining (nutq tovushlarini to'la ajrata olmaslikning)  sababi shuki, 

bunday  bolalarda  nutq  (artikulatsiya)  apparati  yetarli  sur’atda  o'smagan 

bo'ladi. Shuningdek, bunga yuksak nerv faoliyatining o'sishidagi xususiyat­

lar  ham  sabab  bo'ladi.  Fonetika  kamchiliklariga  yana  bir  sabab  shuki, 

bola ayrim so'zlarda o‘zi  idrok qilayotgan tovushlarni hali yetarli farq qila 

olmaydi,  umumiylashtira  va  so'z  tarkibiga  kirita  olmaydi.

Bola  besh  yoshga  tolib,  olti  yoshga  o'tganida,  odatda,  u  o'z  ona 

tilining  fonetikasini  egallab  oladi.

Ba’zan tovushlarni talaffuz etishdagi nuqsonlar maktab yoshidagi bola­

larda ham  uchraydi.  Bu  nuqsonlar ayrim hollarda nutq apparatining nuq- 

sonlariga  bog'liq  bo'ladi.  Bunday  hollarda  nutqni  to'g'irlamoq  uchun 

mutaxassis  shifokorga  murojaat  qilmoq  kerak.  Ko'pincha  esa  noto'g'ri 

tarbiya bola nutqidagi  mana shunday fonetika nuqsonlarining ancha vaqt­

gacha saqlanib qolishiga sabab bo'ladi.  Katta yoshdagi kishilarning o'zlari 

ham juda  ko'p  hollarda  bolalaming chuchuk tiliga taqlid  qilib,  xuddi  shu 

bolalardek,  fonetika jihatidan  nuqsonli  til  bilan  gaplasha  boshlaydilar va 

bolalaming  nutq  tovushlarini  talaffuz  qilishidagi  kamchiliklarni  o'z  vaq­

tida  tuzatmaydilar.  Natijada  bolalaming  nutqidagi  kamchiliklar  ularda 

qattiq o'rnashib qoladi.  Bolalaming nutqi to'g'ri o'sib borishi uchun bolalar 

bilan va bolalar oldida to'g'ri gapirish hamda ularning nutqidagi  kamchi-

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

liklarni  o'z  vaqtida  tuzatib  turish  kerak.  Bunday  qilinganda  bolalaming 

nutqi hamisha nazorat qilinib turiladi, bolalar kattalarning to'g'ri  nutqiga 

taqlid qilishga intiladilar,  shu tariqa,  o‘z  nutqlaridagi  kamchiliklarni  ham 

tez  to'g'rilab  va  tuzatib  oladilar.