P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

m a r d lik

 deb  ataladi.

Irodaning  axloqiyligi

Irodaning axloqiyligi deganda, biz, odatda, kishi oldiga qanday maqsadlar 

qo'yganligini,  bu  maqsadlarga qanday vositalar yordami bilan  erishilishini, 

irodaviy  intilishlar  (xohishlar)  qanday  mayllar tufayli  tug'ilishini,  ma’lum 

bir qarorga kelishda kishi qanday tamoyillarga tayanishini nazarda tutamiz.

Irodaviy harakatlarda kishining axloqiy sifatlari  namoyon boMishi tu­

fayli  iroda  kuchi  ijobiy sifat  hisoblanadi.  Boshqa bir tomondan  olganda, 

odamlarning  axloqiy  sifatlari  haqida  quruq  gaplarga  qarab  emas,  balki 

shu  odamlarning  axloqiy  qiyofalari  namoyon  boMadigan  irodaviy  ha- 

rakatlariga  qarab  hukm  chiqaramiz.  Shuning  uchun  kuchli  irodaning  — 

mardlik,  o'zini tuta bilish,  qat’iyatlik,  chidamlilik va botirlik kabi xususi­

yatlari  bizda  inson  axloqiy sifatlarining namoyon boMishi  hisoblanadi.

Odam u yoki bu qarorga kelishida o'zining qarori va xatti-harakatlari 

uchun  axloqiy jihatdan javobgar ekanligini  sezsa hamda anglay olsa,  iro­

da  axloqiy  boMadi.

Axloqiylikning darajasi irodaviy jarayonning fazalarida, ya’ni motivlar 

kurashida ham,  ma’lum qarorga kelishda ham,  qarorni amalga oshirishda 

ham  va qilingan  ishlarga keyin baho  berishda  ham  ko'rinadi.

Motivlar  kurashi  va  qarorga  kelishda  axloqiylik  ma’lum  bir  motivni 

asoslashda  ko'rinadi.  Shuning  uchun  qabul  qilingan  qarorlar axloqiy to­

mondan asoslangan yoki asoslanmagan boMishi mumkin.  Motivlar kurashi- 

dagi hissiy mayllar ham axloqiy yoki axloqqa xilof boMishi mumkin, chunki 

kishining axloqiy holati kechirgan hissiyotlarida va intilishlarida ham ifo­

dalanadi.  Axloqiy  tamoyillarga  muvofiq  sur’atda  qabul  qilingan  qarorlar 

va  amalga  oshirilgan  harakatlar axloqiy qarorlar deb ataladi.

Kishining axloqiy qiyofasi qabul qilingan qaror va amalga oshirilgan ha­

rakatlarga keyinchalik baho berishda ham ko'rinadi. Agar kishi yuksak ma’naviy 

fazilatlar  egasi  bo'lsa,  u  yaramas  qaror  qabul  qilishdan  va  nojo'ya  xatti- 

harakatdan  o'zini  tiyadi,  buning  oqibatini  oldindan  o'ylaydi.  Shu  tariqa, 

kishi o'z harakatlarining natijalarini oldindan ko'rib qabul  qilinishi mumkin 

boMgan qaror va harakatlarni  noma’qul topishi  yoki  ma’qullashi  mumkin.

Axloq  dunyoqarash  bilan  uzviy bog'liqdir.

Kishining  irodaviy  harakatlarida  muhim  rol  o'ynaydigan  hayotiy

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

maqsadlari  va tamoyillari  xuddi  ana shu  dunyoqarashdan  kelib  chiqadi.

Shuning  uchun  dunyoqarash  va  axloq  tamoyillariga  muvofiq  ravishda 

amalga  oshiriladigan  maqsadlar,  qarorlar  va  harakatlar  yuksak  iroda 

ko'rsatishdir. Axloq nuqtayi nazaridan, iroda kishining o‘z shaxsiy, individu­

al intilishlarini jamiyat  manfaatiga bo'ysundira olishiga qarab baholanadi.

Mana  shuning  uchun  biz  o'z  intilishlarida,  qaror  va  harakatlarida 

mehnatkashlarning manfaatlariga sodiq bo'lgan, vatanga muhabbat qo'ygan 

va unga sodiq boigan,  mehnatni sevuvchi,  qat’iy barqaror, dadil, sabotli, 

chidamli  va o'zini  tuta biladigan kishilami  yuksak qadrlaymiz.