P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

Roziy  Abu  B akr  M uhammad  ibn  Zakariy 

(2 8 -av g u st  865)  o ‘rta  va 

y aq in   S h a rq   x alq la rin in g   ilg 'o r  ijtim oiy  va  falsafiy  o lim la rid a n d ir.  U  u m -  

rini  ta b o b a t  ilm iga,  sh u n in g d e k ,  falsafani  o 'rg a n ish g a   b a g 'ish la d i.  U  aql 

m asalasiga  (ta fak k u r)  alo h id a   e ’tib o r  b erd i  va  aql  b ilan   in so n   h a y v o n o t 

d u n y o sid an   u stu n   tu rish in i,  aql  orq ali  o ‘z  xohish  va  istaklarga  y etish ish  

m u m k in lig in i  u q tirad i.  «Aql  orqali  biz  o 'z im iz n i  u lu g ‘lovchi,  ziy n a tlo v c h i 

va  h a y o tim iz n i  x ay rli  q ilu v c h i  h a m m a   n a rs a n i  b ila   o la m iz » ,  —  d e b  

k o 'rsa ta d i.  A ql  y o rd a m id a   ye m in g  shakli,  quyosh  va  o y n in g   k attalig i,  y u l- 

d u z la r  h a ra k a ti,  u la rn in g   uzoqligini  va  o q ish in i  bilib  o lam iz,  deydi.

R oziy  falsafa  ilm in i  n ih o y a td a   u lu g 'Ia y d i...  K im ki  falsafani  o 'rg a n is h  

b ilan   m a sh g 'u l  b o 'ls a ,  u  h aq iq at  y o 'lid a n   borishga  loyiqdir.  H a q iq a td a n  

h am   k ish ilarn in g   ruhi  bu  d u n y o n in g   ch irk in la ri  va  q o ro n g 'u lik la rid a n  

m usaffo  b o 'lis h   va  fa ro g 'a tg a   yetishishi  faqat  falsafani  o 'rg a n is h   b ila n  

b o 'la d i.  A gar  inson  falsafani  o 'rg a n sa ,  biz  ta s a w u r  qila  o lish im iz  m u m k in  

b o 'lg a n   d a ra ja d a   o z  qism ini  b o 'lsa   h am   egallay  olsa,  u  o 'z in in g   jo n in i 

ch irk in lik   q o ro n g 'u lik d a n   to zalay d i  va  q u tq a ra d i,  d eb   k o 'rsa ta d i.  U  ilm iy 

ta d q iq o t  ishlariga  a lo h id a   e ’tib o r  b erd i.  Bu  ta d q iq o tla r  kishi  ruhiga  t a ’sir 

etish i,  uni  a q l-id ro k in i  sha k llan tirish g a  alo h id a   u rg 'u   berdi.

O 'rta   O siy o n in g  e m a s,  balki  u m u m a n  Y aqin  va O 'r ta   S h a rq n in g   m a s h ­

h u r  m u tafak k iri,  q ad im g i  y u n o n   ilmi  va  falsafasining  S h arq d ag i  eng  y irik  

ta rg 'ib o tc h isi  va  u n in g   rivojiga  hissa  q o 'sh g a n   o lim la rd a n   biri  Abu  N a s r 

F orobiydir.  U  o 'z   d av rin in g   faylasufi,  m u siq ach isi,  sh o iri,  q o m u siy   o lim  

b o 'lib   n o n i  q o z o n d i.  U  «Aql  haqidagi  risola»,  «F alsafad an   o ld in   n im an i 

o 'rg a n ish   kerak»,  «F alsafa  m ak tab lari» ,  «L ogikaga  kirish»  kabi  k o 'p la b  

riso lalar  y aratd i.  F a y la su f  —  falsafaning  eng  m u h im   m asalalari  b o 'y ic h a  

q a to r  a sa rla rn in g   m uallifi  sifatida  sh u h ra t  q o z o n d i.  U  S h a rq d a   q a d im  

y u n o n   falsafasi,  ay n iq sa,  qadim gi  d u n y o n in g   q o m u siy   o lim i,  psixologiya 

fa n in in g   otasi  A risto te ln in g   asarlarin i  o 'rg a n is h ,  u larga  sh a rh la r  yo zish , 

g 'o y a la rin i  ta rg 'ib   etish   va  y an ad a   rivojlantirishga  u lkan  hissa  q o 's h d i. 

A ristotel  «b irin ch i  m uallim »  deb  n o m   o lgan  b o i s a ,  b u tu n   S h a rq d a   F o ro - 

biy  «ikkinchi  m u allim »   unv o n ig a  sazo v o r  b o 'ld i.  U  in so n n in g   ruhiy ja r a ­

y o n lari  h a q id a   fikr  y u ritad i.  F o ro b iy n in g   fikricha,  m a v ju d o tn in g   eng  b u ­

yuk  va  y e tu k   m ah su li  —  bu  in so n d ir,  u  o 'z in in g   o n g i,  aqli,  sezish  o rg a n ­

lari  orq ali  o la m n i  h a r  to m o n la m a   o 'rg a n ish   q o b iliy atig a  egadir.  Aql  y o r­

d a m id a   in so n   u n i  o 'r a b   olgan  m a v ju d o tn in g   m o h iy atin i  tu s h u n a d i.  U 

m a v ju d o tn in g   yashash  sh ak llari,  o la m n i  bilish n in g   y o 'l  va  vositalari,  u n d a  

ilm -fa n n in g  o 'r n i  va ah am iy ati  m asalasiga a lo h id a  e ’tib o r q aratad i.  U n in g - 

c h a ,  in so n   ta n a si,  m iyasi,  sezgi  org an lari  tu g 'ilis h id a   m avjud,  lekin  aqliy

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bilim i,  m a ’naviyligi,  ruhi,  intellek tu al  va  aqliy  xislatlari,  x a ra k te ri,  d in i, 

u rf-o d a tla ri  bilan  m u lo q o td a   vujudga  keladi.  U n in g   aqli,  fikri  (ta fa k k u ri), 

ruhiy  yuksakligining  eng  yetuk  m ahsuli  boMadi  va  inson  o 'z   b ilim la rin i, 

aqlini  rivojlantirib,  so 'n g ra   m a v ju d o tn in g   ibtidosi,  b o sh lan ish i  h aq id ag i 

ilm ga  yetib  b o rad i,  d eb  k o 'rsatad i.

F o ro b iy n in g   ruhiy  ja ra y o n la r  haqidagi  t a ’lim o ti  psixologiya  ilm in in g  

rivojlanishi  va  ravnaqiga  k atta  hissa  q o 's h d i.  U n in g c h a ,  m in e ral lar  t o 'r t  

elem e n t  —  olov,  tu p ro q ,  havo,  suv  — y a ’ni  so d d a  su b stan siy alarn in g   o 'z a r o  

aralashuvi  m urakkab  substansiyalarni  vujudga  keltirdi.  U n d an   a w a lo   m in e - 

rallar,  y a ’ni  n o o rg a n ik   jism la r  keyin  esa  o 's im lik   o lam i  ta sh k il  to p d i. 

O 'sim lik lar  olam i  o 'sish ,  rivojlanish  q o biliyatiga  egadir.  O 's im lik la rd a n  

so 'n g   h a y v o n la r  vujudga  keldi,  u lar  h arak at  qilish,  b ir  jo y d a n   ik k in ch i 

joyga  k o 'c h ish ,  k o 'p ay ish ,  sezish  q o biliyatiga  ega  edilar.  O lam   jism la ri 

rivojlanishining oliy bosqichi  —  insonning vujudga kelishidir,  deb  k o 'rsa ta d i.

Fo ro b iy   o 'sim lik ,  hayvon  va  insonga  xos  xususiyat  va  q o b iliy a tla rn i 

q u w a t  deb  atad i  va  uni  o'sish   q u w a ti,  h ayvoniy  q u w a t  va  in so n iy   q u w a t 

deb  uchga  ajratad i.  U n in g   q uvvatlar  h aqidagi  klassifikatsiyasi  o rg a n iz m - 

dagi  ja ra y o n la rn i  biologik,  fiziologik-psixik  va  fikrlash  ja ra y o n la rig a   a jra ­

tish  d em ak d ir.  B u n d an   sh u n d ay   xulosa  c h iq a rm o q   jo izd ir,  y a ’ni  b io lo g ik  

jarayon  b a rc h a   tirik   o rg an izm g a,  fiziologik-psixologik ja ra y o n   —  h ay v o n - 

larga,  aqliy  in tellek tu al  ja ra y o n ,  o ng  faqat  in so n larg a  xosdir.

F orobiy  d u n y o n i  bilish,  inson  aqlini  bilim   bilan  boyitish,  uni  ilm li, 

m a ’rifatli  qilishga  xizm at  qiladigan  psixik jara y o n larg a alo h id a  e ’tib o r b erdi. 

U  b ilishning  ikki  bosqichi  -   hissiy  bilish  va  u n in g   d arajalarin i  va  aqliy 

bilishni  h a r  to m o n la m a   asoslab  berdi.  U  « M a jm u a r  Rasoil  a l-H u k a m o »  

(225)  asarida  « In so n   b ilim lam i  aql  va  sezish  organlari  orqali  q o l g a   kiri- 

tad i...  seziluvchi  o b ra z la r  his  qilish  o rq ali,  aqliy  o b ra z la r  esa  sezilu v ch i 

ob razlar  orqali  b ilinadi»,  —  deb  yozadi,  y a ’ni  u  aqliy  bilish  hissiy  bilishsiz 

vujudga  kelm asligini  t a ’kidlaydi.  U  hissiy  b ilish n in g   d arajalari,  kelib  c h i­

qishi  h aq id a  fikr  yu ritad i.  Sezgilarni  hissiy o t,  ta fa k k u r  kabi  psixik  h o la tla r 

bilan  b o g 'lash g a  u rinadi.  U  sezgilarni  o 'z ig a   xos  klassifikatsiyalaydi. 

O ziqlantiruvchi  q u w a t:  so'ngra  ichki  va  tashqi  q u w a tla r vujudga  keladi. 

T ashqi  ruhiy  quvvatlar,  y a ’ni  tashqi  b u y u m la r  sezgi  a ’zo larig a  b e v o si­

ta  t a ’sir  q ilg an d a  vujudga  keladigan  q u v v atd ir,  deb  k o 'rsa ta d i.

S ezg ilam in g   kelib  chiqishi  va  m urakkabligi  jih a tid a n   besh  tu rli  tash q i 

q u w a tn i  F o ro b iy   quyidagicha  talqin  qiladi: 

te ri-b a d a n   sezgisi; 

t a ’m  bilish  sezgisi; 

hid  bilish  sezgisi;

nu tq   sezgisi  (esh itish   sezgisi  n a z a rd a  tu tila d i); 

k o 'rish   sezgisi.

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

B u lam in g   h a m m a sin i  F o ro b iy   sezish  q u w a ti  d eb  ataydi.

Ichki  q u w a tla rg a :

1)  x o tira -ta s a w u r  q u w a ti,

2)  xayol  q u w a ti,

3)  tu y g ‘u ,  em o tsiy a  q u w a ti,

4)  n u tq   q u w a ti,

5)  q u w a t  n o tiq a   ta rk ib id a   m an tiq iy   fikrlash  q u w a ti.

Bu  F orobiy fikricha,  m an tiq iy   operatsiyalarni  bajarib,  m urakkab  narsa- 

la rn i  bilib  olish  u c h u n   xizm at  qiladi.  U ,  in so n d a  kishining  g ‘azabi  va 

n a fratlan ish i,  y a ’ni  h is-tu y g ‘usini  b oshqaruvchi  q u v v atla r  m avjud  e k a n ­

ligini  aytib  o ‘tadi.

Xayol  qilish,  s o ‘zlash ,  fikr yuritish,  aql  q u w a tin i  F o ro b iy   faqat  in so n - 

ga  xos deb  t o ‘g ‘ri  tu sh u n a d i.  F orobiy o d a m   o rg a n iz m in in g   m arkazi  y u rak - 

d ir,  ch u n k i  yurak  b u tu n   ta n a   va  uning  a ’zolarini  q o n   b ilan   t a ’m in lay d i, 

q o n   yurak  o rq aii,  b u tu n   organizm ga  tarq alad i.  Ikkinchi  m arkaz  m iyadir. 

M iya  ham   q on bilan  tirik boMgani  singari,  yurakka b o ‘ysunadi,  ya’ni  yurak- 

d an   q on oladi.  Lekin,  shu  bilan  birga,  u  butun  organizm  va  uning a ’zolariga 

rah b arlik   q iladi,  o 'z   b u y ru g 'ig a  b o ‘y su n d ira d i,  deb  t a ’kidlaydi.

F o ro b iy n in g   bu  fik rlarid an ,  b irin c h id a n ,  insondagi  ruhiy  ja ra y o n la r 

b ilan   fiz io lo g ik -a n a to m ik  ja ra y o n la r psixika  bilan  o rg an izm   o ‘zaro   bogMiq 

h o ld a  m avjud,  deg an   xulosa,  ik kinchidan  yurak  in so n n in g   biologik  h ay o - 

tin i,  m iya  esa  u n in g   ru h iy - m a ’naviy  h ayotini  b o sh q arib   tu ra d i,  deg an  

xulosa  kelib  chiqadi.

F o ro b iy n in g   bu  t a ’lim o ti  ruhiy ja ra y o n la rn in g   p a y d o   boMishini  nerv- 

fiziologik  jara y o n g a   bogMiq  ekanligini  ko ‘rsatadi.  U  tash q i  o lam ,  m u h it, 

o d a m   o rg an izm i  o 'z a r o   sababiy  bogMiqligini  y oritib  berishga  harakat  q ila ­

di  va  u  o ‘zining  psixologik  taM im otida  O 'rta   O siyo,  E ro n ,  H in d isto n   va 

qadim gi  G re tsiy a n in g   ta b iiy -ilm iv   bilim lar  so h asid a  erishgan  y utuqlariga 

suyanadi.

F o ro b iy   ruhiy ja ra y o n la rn i  psixolog  sifatida  em as,  balki  faylasuf sifa­

tid a   ta lq in   qiladi,  c h u n k i  u  davrda  psixologiya  h o zirg id ek   m ustaqil  fan 

h iso b lan m ay ,  balki  u m u m iy   falsafiy  bilim lar  tu zilish ig a  kirgan  edi.  U n in g  

bilish  ja ra y o n in in g   ikki  bosqichi  hissiy  va  aqliy  bilish  t a ’lim oti,  ayniqsa, 

m u h im d ir.  U  hissiy  b ilish n i  sezgilar  orqali  an iq   va  m o ddiy  n arsalarn in g  

b evosita  t a ’siri  natijasid a  hosil  boMadi,  degan  boMsa,  aql  orqali  bilish  aniq 

m o d d iy   jism la r  o rq ali  e m as,  u la rn in g   t a ’sirisiz  va  u la rd a n   tashqari  faqat 

ruhiy o b ra zlar asosida vujudga  keladi,  deb  uqtiradi.  F o robiy  «Aql  m a ’nolari 

haqidagi  risola»sida aq l-in tellek t  tushunchasini  bir to m o n d a n ,  psixik jarayon 

ek an lig in i  va  ikkinchi  to m o n d a n .  u  tashqi  t a ’sirn in g ,  t a ’lim -tarb iy an in g  

natijasi  d eb   anglaydi.  U n in g   fikricha,  «Aql  faqat  in so n g ag in a  xos  boMgan 

tu g ‘m a  q u w a t  —  ru h iy   kuch  bilan  bogMiqdir.  In so n   tu sh u n ish ,  fah m lash ,

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m u h o k a m a   qilish.  o ‘ylab  to p ish ,  fikrlash  q u w a tig a   ega  va  b u   x u su siy a tla r 

b o la n in g   o 's ib ,  k am olga y etib b o rish i  b ila n   rivojlanib boradi»  (M .  X ay ru l- 

layev.  « F orobiy ruhiy ja ra y o n la r va t a ’lim -ta rb iy a  to 'g 'risid a » ,  « O 'q itu v ch i»  

n ash riy o ti,  —  Т .,  1967-y.).

F o ro b iy   «Fozil  o d a m la r  sh ah ri» ,  « H ik m a t  asoslari»,  «Aql  m a ’nolari» 

kabi  asarlarida  inson  psixikasi  h a q id a  falsafiy m u sh o h a d a la r y u ritad i.  F o ro ­

biyning  ru h iy   ja ra y o n la r  va  d u n y o n i  bilish  h aqidagi  fikrlari  h o z ir  h a m  

psixologiya  fanida  katta  a h am iy atg a  egadir.

F o ro b iy d an   keyin ja h o n   m ad an iy atig a  u lkan  hissa q o 'sh g a n   o lim la rd a n  

biri  buxorolik