h
2kT
131
Jdvv, -
^p{q)dq
= 1
shartdan foydalanib, doimiy son
С
ni topamii
( 2 2 )
С =
L
ti
, В/ко
\2n
—
cth
'---
I
2(0
2
1
со ,
Tm
—
th
---
nh
2 kT
Shunday qilib, oxirgi natijani (F.Bloch, 1932) olamiz:
dw
= p
{q)d{q)
=
(0 ,
tm
th
nh
2 kT
exp
, со ,
tm
- q-
—
th
h
2 kT
dq
(23)
Kvant mexanikada koordinata qiymatiari ehtimollari taqsimoti
voki
p
ko‘rinishda bo ‘lib, bunda
/3
klassik fizikadagi
dan farqlidir:
/vi
th
Лео
Лео
2
kT
^ chegaraviy holda, temperatura yuqori bo'lganda —
ga o'tadi.
Izoh 1. Blox natijasi (23) ni mazkur kitobdagi metod bilan osongina
olish mumkin, Haqiqatan, (11) ni nazarda tutib yozamiz:
/( £ )= - * ■
= А
я
)Л
р
)
bunda
j/iV
f{q)=Ae
-
M'L
f(p)=B e
:
r
a
v
1
Ossillyator uchun v - i,p - — -
(24)
(25)
(26)
U
< e >
1
tm , tm
— = < £ > = —
cth
---
(3
2
2
kT
(27)
(27) ni (25) ga qo‘yib, taqsimot fuknsiyasi
f(q)
ni Blox taqsimoti
(23) bilan bir hil ekanligini ko‘ramiz.
1 3 2
Izoh 2. (27) ni (26) ga qo‘yib, umumlashgan impuls qiymatiari
ehtimollari taqsimotini olamiz:
P~
tno
f ( p ) = p (p )- B e 'm 2kr
(28)
(25) va (26) (yoki (28) taqsimot funksivalaridagi
A
va
V
ni normalash
shartlari
1
asosida topiladi:
A '1
В
+ x
2л
;B
JL
2тс
M asala 5.1. Garmonik ossillyatorning zichlik matritsasi ^tasawurda
aniqlansin.
Yechish. Muvozanat holatdagi ossillyatoilar ansambli uchun zichlik
matritsasi, ta’rif buyicha,
p(q,q)=
n(q}v Ач)
(1)
//=0
ifoda bilan aniqlanadi. 0 ‘zgaruvchilarni quyidagicha almashtiraylik:
,
q — r + s, q = r — s
(2)
l
Ф '
Hosila I _
ni topaylik:
\os jr
q - q
=
2s
(3)
dq
oq
■
_
' _
•
^
bunda -
1^~
q
^ = PV»' P ~ ~l
impuls operatori. Ossillyator uchun
matritsa elementlari noldan farqli bo‘ladi:
n
—»
n
+ 1 o ‘tishiar uchun
(tanlash qoidasi). Bulami e'tiborga olib yozamiz
dw (q)
i
i r
l
dq
n
Ti
= | [-
+ г'ГО^ .„ Ч ',н .Ы ] =
*
(
7
)
^ 7 k
n
Xuddi shuningdek, icngiikni yozamiz:
= 7 b - '"Ч'„
M )
- <7
)!
dq
Ti
(5) ni (7) ni nazarda tutib qayta yozamiz:
(
8
)
= — 1 > ' Pt M'Xtf I?,,
„
у
Х
ч
У Ч „+1Л!
„.,(?)]=
dq
ft n
dp
aa> ■
in
-1 —>
n almashtiramiz
)
= — |1 > '',‘'"Р* > я+1
(я
>„()?....
p.
I
n-0
,
1^0
J
(9)
h
Shuningdek, yozamiz:
~ = —
(q )- q „ ^ ,A i3 =
dq
ti
■
~ j z e f,; v „ (•/)•'
(g
)/
- ! > ' v . (>/ .• ()/
^ U=’>
''=11
/г — ! > ^
almashtiramiz =
0
=
)?...
134
(9) va (10) ni nazarda tutib, (4) ni yozamiz:
(dp
dp
dp
. =2
ds J,.
[dq cq
2 am
П
(П)
2 да
Endi
sp
ni aniqlaylik.
q—r+s, q —r-s
dan
q+q —2r; q-q =2$; s
qp
qp
Demak — va — — larni aniqlash kerak.
qp
=
a'^e~^\\iXg}]Wl,(q)=
=
,(u ) v „
,W>/....+ Z
_
( q - q )
=
a
qp = a
Z e4!E”4'"“xn„(t/'V ,,.i(t?k,„.i
( 12) va (!3) dan foydalanib olamiz:
Е е'РЕчиЛ^>и„+| (^ 'к
sp
+ {e"m
V„(^k+„|
(-- ! + e ^ ’l V
[- 4J„T,(<7V„(<7 )+ V -.ife'V .W k
Dem ak,(11) va (14) dan aniqlaymiz:
f ^ P ) -
2аю 2(l + e °"“)
_
4 m _ „ , L PffO
l*J,
fj a(l-C- )
yoki bundan
■
pscth -
h
2
(
12
)
(13)
(14)
135
р(г, л) =
A(r)e
Awalgi o'zgaiuvchiiar
q,q
ga o'tavlik:
В to
,p =
kT
(15)
Demak.
<16>
q
+
q -■
r.i/ - bo'lganda awalgi masalaning natijasi olinishi zarur, ya’ni
Г (0
Лео V
,ттЛ
2*7\
yoki <7, <7 da ^=4^- ni e'tiborga oiib yozamiz
h
2kT
\(q,q) =
( со
Лео
th
(
!
exp
U
h
2kT)
‘ [ |
4Л
(17) ni ( i 6) ga qo'yib, oxirgi natijani olamiz:
j
(q + q )
coth
Лео
2kT
/
\
(
со
. Лео
Y-
)
eo(ty +
q
V
Лео
p i<7,
q )=
I ..—
th
---
exp-^--
/Л---
7
U A
2kTj
|
4
h
2kT
(17)
toftv
-
q
V
, Лео
v
a h
—
(18)
4Л
2
kT
j
Izoh 1. Matritsa p
(q,q
)
ning diagonal elementlari
p{q,q
) (18) dan
q
=
q
boMganda olinadi. Bu diagonal elementlar esa awalgi masalaning
natijasidir.
Izoh 2. Bu diagonal elementlarning klassik holdagi ifodasi
kT »
Лю
shart bajarilganda (18) dan olinadi:
l
ti
fio
w'i]~
p(^) =
Ae 4 h 2kT
=
Ae ZkT
(19)
2
2
7
7
2
Normal koordinata
q
dan tabiiv koordinataga o'taylik:
^ q
= —
mx~ — kx
~.
m
Bu holda
136
ь-
р(л') =
Ае 2кТ
(^0)
fcjc~
Potensial energiya —— bo‘lgandagi m a’ium Gibbs (yoki Bolsman)
taqsimoti ifodasi kelib chiqadi.
Izoh 3.
/ко »
kT
bo‘lganda zichlik matritsasi diagonal elementini
aniqlaylik:
p
{q)= Ae
» ' =
(21)
- ossillyatorning asosiy holati to'lqin funksiyasi
(q —
tasawuriar).
Masala 5.2.
Ossillyator uchun zichlik matritsani
p
tasawurda aniqlang.
Javob:
1
(
/
7(0
th-
\mnti
2
kT
J
[
4Г7М
2
kT
{P- Р )
7 Й1»
4/ш
2kT\
K o‘rsatma. Awalgi masaiani yechgandagi usul qo'llanadi.
Izoh 1.
Zichlik matritsa
ni diagonal elementlari ifodasi
p =p
da olinadi:
^
p 2 . ti
co
азПП 2к г )
(23)
Asosiy matndagi umumiy ifodadan bu (23) ifodani quydagicha olinadi:
/ \
n
1
2 , Йсо
p ( / 7 ) = Л е - ; ( 3 = ----
= - t h - —
(24)
< e >
mo
2
k
T
P
ning bu qiymatini nazarda tutib, (24) ifoda (23) taqsimot bilan bir
xil ekanligiga qanoat hosil qilinadi.
A
normallash shartidan aniqlanadi.
Izoh 2.
klassik holda
( kT
»
Tm
shart bajarilganda) (24) yoki (23) dan
p(p) = A e ™
<25)
Maksvell taqsimoti funksiyasi chiqadi.
137
Izoh
3.
»
kT
holda (24) dan
—
p(p) = Ae й
и - |i|
i u
(
p
X
(26)
__ r__
taqsimotni olamiz. Bunda ууДр) =
A 2e
2,r’ ossillyatorning asosiy holati
toMqin funksiyasidir.
/ ,
Izoh 4.
p(p)
yoki
p(q)
ni p() =
jvj/(a)j"
deb tasawur etilsa, umumiy
holda V(/(«) funksiya qanday tenglamaning yechimi bo'ladi?
U 'o W va M/o(p)-Shredinger tenglamasinmg yechimi]
Izoh 5.
Garmonik ossillyatorning zichlik rnatritsasi
2 exp - P
II
~ p"\2m + nm 'q (1
g-tasawurdagi matritsa elementlari
)=
z <4 ^ H\
q
>= ~
£ У
Хч
i
Z /,
(9)
_
t I
V
ifoda bilan aniqlanadt. Bunda 8 „ - 'го)|
n
+
n
hususiy qiymatiarga mos
kelgan toMqin funksiyalar
ты T
•
Tlh
V 2"??!
// (c) Ermit polinorni
;
пю)
С = л|——<7
d
4'„(^) ning ifodasidan foydalanib, zichlik rnatritsasi elementlari pl, (})
uchun (18) ifodani olish mumkin. Ammo buusul yetarli darajada murakkab
bo'lgani uchun bu yerda uni qaytarmasdan, bu usul ham yana awalgi
natijaga olib kelishini qayd etish bilan chegaraianamiz.
VI b о b. FLUKTUATSIYA NAZARIYASI
l-§. Kirish
Statistik flzikaning asosiy vazifasi — termodinamik qonunlar va
munosa'batlarni asosiash, ularni isbot qilish xamda term odinam ik
funksiyalami molekular - kinetik nazariya asosida xisoblashdan iborat.
Bunda fizik kattaliklarning o‘rtacha qiymati hisoblaniladi. Kattalikiarning
haqiqiy qiymatiarining o ‘rtacha qiymatdan chetlanishini (og'ishini) ham
muvozanatli statistik fizika tadqiq qiladi, o'rganadi.
Fizik kattaliklar haqiqiy qiymatiarining ularning o ‘rtacha qiymatidan
tasodifiy chetlanishigafluktuatsiya hodisasi deyiladi.
Moddalaming mikroskopik
xossalariga fluktuatsiya ta’sir qiladi. Demak, bu xossalarni chuqur tushunish
uchun fluktuatsiyaning ta’sirini hisobga olish zarur. Shu sababli, fluktuatsiya
hodisasini o‘rganish — tadqiq qilish katta ahamiyatga ega, Fluktuatsiya
nazariyasining ahamiyati shundan ham iboratki, u muvozanatli holat
nazariyasi bilan nomuvozanatli holat nazariyasi o‘rtasida ko'prikni tashkil
etadi,
Sistema muvozanatli holatdan chetlanishi statsionar bo'lishi mimkin.
Bu nomuvozanatli jaravon/arni o'rganish usuli kinetika deyiladi.
Fluktuatsiya
nazariyasi kinetik nazariya usullarini o'rganishga qo'yiigan qadamdir.
Ixtiyoriy miqdor x fluktuatsiyasining miqdoriy o ‘lchami sifatid;*
( v _
XJ
kattalik qabul qiiinadi. Aksariyat masalalarni yechishda
n=2
boigan
holda foydalanish yetarli bo'ladi.
Bu holda
ni x kattaligining
о ‘rtacha kvadratik fluktuatsiyasi yoki dispersiyasi deyiladi.
2-§. Fluktuatsiyaning termodinamik nazariyasi
Faraz qilaylik,sistema
X(xrx2,...)
parametrga nisbatan aniqlangan
bo‘lib, buning o'rtacha qiymati quyidagicha bo‘lsin:
,
X2
Biz X ning haqiqiy qiymatiarining o‘rtacha qiymat
%
dan chetlanishi
qonuniyatini, ya’ni
X
ning qiymatlari ehtimollari taqsimotini aniqlashimiz
lozim.
139
Fluktuatsiyani aniqiash uchun (o'lchamsiz) entropiyaning umumiy ta’rifi
S = - < I n / ( £ ) >
(i)
ifodadan foydalaniladi; bunda kanonik taqsimotni quydagicha aniqlaymiz:
/ ( £ ) = Z V p£,p =
~
(2)
bunda
Z ~
statistik integral (yig'indi),
U—
ichki energiya,
2v
— sisternaning
gam iltonianini aniqlovchi parametriar soni; yuqori temperaturada,
energiyaning erkinlik darajalari bo'yicha teng taqsimlanishi qonuni o‘rinli
bo‘lganda (2) taqsimot Gibbsning kanonik taqsimotiga o‘tadi. Bundan
kanonik ansambl entropiyasini topamiz:
5 = v + In Z
(3)
Sistema yoki uning biror qismini xarakterlaydigan fizik kattalik
л,,...) ning o'zgarishi bilan sisternaning holati o'zgaradi. Faraz
qilaylik, entropiya tenglamasi (3) faqat muvozanal holatidagi sistema
uchun o‘rin!i bo‘lrnasdan, Л'ning barcha qiymatlarida ham o‘rinii boMsin:
S ( X ) = v ( x ) + i n Z ( x )
(4)
Fluktuatsiya hodisasida erkinlik darajalari soni doimiy deb, (3) va (4)
ifodalardan quyidagiga ega bo‘lamiz:
| | j = e x ,{ s ( X b S(X)]
(5)
z(x)
Bunda 5 (X )- - s (x )= Д5(Х) < 0 va demak nisbat
(0,1)
intervalda o‘zgaradi va sisternaning muvozanatli holatdan chetlanishi
ehtimoli и ф г , * ) ni aniqlaydi, ya’ni
w(x, x )= A
expf Д 5 ( Х )]
(6)
bunda
A —
normallash shartidan aniqlanadi.
7>4>7>16>7>7> Download Do'stlaringiz bilan baham: |