P. Gulyamov, R. QuRbonniyozov, m avEzov, n. SaiDova

43
ye
r
ni
ng   qa
tt
iq qob
ig‘
i —
 l
it
osfe
r
a
y
er  Quyosh  sistemasidagi  boshqa  sayyoralarga  o‘xshab  qobiqli 
tuzilgan. Yerni  koinotdan  kuzatgan  fazogir  nimalarni  ko‘radi? Yerni 
hamma tomonidan havo bilan o‘ralganligini va havo qobig‘ida bulutlar 
suzib yurganini ko‘radi. Bu Yerning havo qobig‘i – atmosfera. Yana 
Yer qutblari atrofini juda katta oq dog‘lar – muz va qorlar qoplab yot-
ganini,  juda  keng  maydonni  suv  –  okean  va  dengizlar  egallaganini 
ko‘radi. Quruqlikda ham behisob ko‘llar, daryolar ko‘zga tashlanadi. 
Bular Yerning suv qobig‘i – gidrosfera
dir.
Quruqlikda  o‘rmonlar,  cho‘llar,  ekin  dalalari,  bog‘lar,  shahar  va 
qishloqlar joylashgan. O‘rmonlar, ekinzorlar, shahar-qishloqlar, cho‘l-u 
dashtlar  hamda  okeanlar  ostida  qattiq  tog‘  jinslari  mavjud.  Bu  tog‘ 
jinslari Yer po‘stini hosil qiladi. Yer po‘sti eng qattiq qobiqdir. Hamma 
jonzotlar, o‘simliklar, ular yashaydigan muhit esa birgalikda biosfera, 
ya’ni hayot qobig‘
i deb ataladi.
Yerning  tashqi  qobiqlari  ancha  yaxshi  o‘rganilgan.  Lekin  uning 
chuqur, ichki qismi haqidagi bilimlarimiz juda kam. Yerning ichki qis-
mini bevosita ko‘rib, ya’ni uning ichiga kirib o‘rganib bo‘lmaydi. Yer 
ichki qismi vulqonlar otilganda chiqqan moddalarni o‘rganish orqali, 
yer qimirlash to‘lqinlarining tarqalish xususiyatlariga qarab taxminiy 
o‘rganiladi.  Olimlarning  ma’lumotlariga  ko‘ra, Yerning  markaziy 
qismida yadro (Yer  mag‘zi)  bor.  Uning  diametri  6940  km  ga  yaqin 
(29-rasm). Yadroni mantiya deb ataladigan qobiq o‘rab turadi. Uning 
qalinligi 2860 km ga  teng. Mantiyani esa Yer po‘sti qoplagan. U Yer 
qobiqlaridan eng qattig‘i bo‘lib, o‘rtacha qalinligi  35–40 km, okeanlar 
tagida 5 km dan, baland tog‘larda 80 km gacha yetadi.
Olimlarning  taxmin  qilishlaricha,  mantiya  magniy,  temir  va 
qo‘r   g‘oshindan  iborat.  Undagi  harorat  esa  2000  °C  va  undan  ham 
yuqori. Olim lar Yer ichiga chuqur tushgan sari harorat har 1000 m da  
33 °C ko‘ tarilishini aniqlashgan. Demak, 50 km chuqurlikda harorat  
1650 °C ga yetadi. Mantiyaning quyi qismlari va yadroda harorat yana