P. Gulyamov, R. QuRbonniyozov, m avEzov, n. SaiDova

17
490  kilogramm(kg)ni  tashkil  etadi 
(11-rasm).
Geografik qutblar, ekvator. 
Biror  koptok  yoki  dumaloq  sharni 
olib, aylantirsangiz uning ikki nuq-
tasi o‘z joyida, qo‘z  g‘almasdan ayla-
nadi.  Yer  aylan ganda  ham  uning 
qara ma-qarshi  tomondagi  ikki ta 
nuqtasi  o‘z  joyida  aylanadi.  Yer-
ning  o‘z  joyi da  turib  aylanadigan 
ikki nuqtasini Yerning qutblari 
deyiladi.  Ular Yer  yuzining  qarama-
qarshi 
tomonlarida 
joylashgan. 
Ularning biri Yerning shimoliy 
qutbi
,  ikkin chisi  janubiy qutbi 
deyiladi. Bu qutblarni tu tashtiruvchi Yerning markazi dan o‘t gan to‘g‘ri 
chiziq Yerning o‘qi deb ata ladi. Yer qutblaridan baro bar uzoqlikda Yer 
yuzasidan o‘tkazilgan katta aylana chiziqqa ekva tor deyi ladi. Yer ekva-
torining  uzunligi  40000  kilometr(km)dan  ortiq.  Ekvator  Yerni  ikkita 
yarim sharga – Shimoliy va Janubiy 
yarim shar
larga ajratib turadi.
Yer  yuzasida  ekvatordan  muay-
yan  bir  xil  uzoqlikda  o‘t ka  zilgan 
aylana  chiziqlarga  pa rallellar  de-
yiladi.  Parallel larning  uzun ligi  ek-
va  tordan  qutb larga  tomon  qis qarib 
bo radi.  Shimoliy  va  Janubiy  qutb-
larni  tutashtiruvchi,  Yer  yuza sidan 
o‘tkazilgan  yarim  aylana  chiziqlar 
me ri  dianlar
  deb  ataladi.  Lon  don 
shahridagi Grin vich rasad xo nasidan 
o‘t gan meri dian Bosh meridian deb 
qabul qilingan (12-rasm). 
12­rasm. Yerning shimoliy qutbi,
 ekvator, meridianlar,  parallellar.
11- rаsm. Tоshkеnt glоbusi.
2-«Geografiya», 5-sinf.
http://eduportal.uz

---

18
ye
r
 —
 quyosh 
si
st
emasi
dagi
 sa
yyor
a
Yerning shakli aniq (ideal) shar shaklida emas. Shimoliy va Janubiy 
qutblar  hamda  ular  atrofi  sharga  nis batan  biroz  botiqroq.  Buning  nati-
jasida Yerning  markazidan Yer  yuzasigacha  bo‘lgan  masofa  qutb larda 
6357  km  ga  teng  bo‘lsa,  ekvatorda  6378  km  ga  teng.  Yer  yuzining 
umumiy  maydoni  510  mln  km
2
  dan  ortiq  bo‘lib,  uning  katta  qismini 
suv – okean va dengizlar qoplagan. Okean va dengizlardagi eng chuqur 
botiq  (Mariana  botig‘i)  11022  metr.  Quruqlikdagi  eng  baland  tog‘ 
cho‘q  qisi (Jomolungma)ning balandligi 8848 metr. Yer yuzasi ham shar 
yuzasidek tekis qabariq emas. Demak, Yerning shakli shar emas, balki u 
o‘ziga xos ko‘rinishga ega bo‘lib,  uni  geoid  deyilsa, to‘g‘ri bo‘ladi.