P. Gulyamov, R. QuRbonniyozov, m avEzov, n. SaiDova

21 %
78 %
21 %
78 %
1 %
http://eduportal.uz

---

102
B
iosfe
r
a.
 inson 
 v
a
  t
a
B
ia
t
muSTaQil o‘QiSh uchun
inSon va TabiaT
Hozirgi vaqtda Yer yuzida 7 mlrd 800 mln atrofida odam yashaydi 
(2020-y). Lekin ular butun Yer yuzida bir xilda taqsimlanmagan. Dunyo 
aho lisining yarmidan ko‘pi Osiyo qit’asida joylashgan. Jonajon vata-
nimiz  O‘zbekistonda esa 34 mln dan ortiq odam yashaydi (2020-y).
Aholining soni o‘zgarib turadi. Aholi sonining ko‘payishi har yili 
qancha bola tug‘ilib, qancha odam o‘lishiga bog‘liq. Yer yuzida odam 
paydo bo‘lganiga 2 mln yil bo‘lgan deb taxmin qilishadi. Lekin ilgari 
odamlar soni juda sekin ko‘paygan. Ilgarilari odamlar turli kasalliklar, 
urushlar, tabiiy ofatlar natijasida ko‘plab qirilib turgan. Lekin  XIX va 
XX asrlarda tibbiyot fanining rivojlanishi bilan Yer yuzida aholi soni 
juda tez ko‘paydi.
Aholi Yer yuzida bir tekisda joylashmagan. Odamlar tabiiy sharoiti 
inson  yashashi,  xo‘jalik  yuritishi  uchun  qulay  iqlimli  tekisliklarda, 
dengiz bo‘ylarida, vodiylarda o‘rnashib qolgan. Hozirgi vaqtda Xitoy, 
Hindiston, Amerika Qo‘shma Shtatlari, Indoneziya va Braziliya aholisi 
eng ko‘p mamlakatlardir.
Inson  o‘ziga  kerakli  hamma  narsani  tabiatdan  oladi.  Ishlatib 
bo‘lgan, keraksiz chiqindilarni esa tabiatga chiqarib tashlaydi. Qadim 
zamonda Yer yuzida odamlar kam, insonning tabiatga ta’siri kuchsiz 
bo‘lgan  vaqtda  uning  tabiatga  yetkazadigan  zarari  deyarli  sezilmas 
edi.  Ilm-fan,  texnika  rivojlangani  sari  insonning  tabiatga  ta’siri  juda 
kuchayib  ketdi. Yer  yuzida  o‘rmonlar  kamaydi,  cho‘llar  ko‘paydi, 
havoga  ko‘p  miqdorda  tutun,  turli  zararli  moddalar  chiqariladigan, 
suvga ham chiqindilar tashlanadigan bo‘ldi. Yer po‘sti kavlanib, turli 
foydali qazilmalar olinmoqda.
Insonning  ta’siri  atmosferada  18–20  km  balandlikkacha,  Yer 
yuzidagi, tuproq, o‘simlik va hayvonlarga, Yer po‘stida 3–4 km chu-
qurlikkacha, ayniqsa, kuchli bo‘ladi. Biosferaning odam yashaydigan va 
tabiatga juda katta ta’sir ko‘rsatadigan shu qismi noosfera deb ataladi. 
Noos  –  yunoncha  aql  degani.  Noosfera  aqllilar  qobig‘i,  ya’ni  odam 
yashaydigan qobiq degani. 
http://eduportal.uz

---

103
B
iosfe
r
a.
 inson 
 v
a
  t
a
B
ia
t
Inson tabiatdan olib, foydalanadigan, odamlarning yashashi uchun 
zarur bo‘lgan barcha narsalar tabiiy resurslar (boyliklar) deb ata ladi. 
Tabiiy  boyliklarga  quyosh  energiyasi, Yerning  ichki  issiqligi,  suv, 
tuproqlar,  foydali  qazilmalar,  o‘simliklar,  hayvonot  dunyosi  kiradi. 
Tabiiy  resurslar  ikkita  katta  turga  bo‘linadi.  Bular  tugaydigan  va 
tugamaydigan tabiiy resurslardir.
Tugamaydigan tabiiy resurslarga havo, quyosh issiqligi va yerning 
ichki energiyasi, tugaydigan boyliklarga ko‘pchilik foydali qazilmalar 
kiradi.  Tabiatda  tugaydigan,  lekin  qayta  tiklanadigan  boyliklar  ham 
mavjud. Bularga suv, o‘simliklar, hayvonot dunyosi, tuproqlar kiradi.