|
Qoraqalpog‘iston Respublikasining konstitutsiyaviy
belgilari:
o‘z konstitutsiyasiga egaligi, respublika par-
lamenti mavjudligi, respublika maqomining O‘zbe
-
kiston Res publikasi va Qoraqalpog‘iston Respublikasi
Konstitutsiyasi tomonidan belgilanishi tashkil etadi.
1993-yilda Qora qalpog‘iston Respublikasining Konsti -
tutsiyasi qabul qilindi. Bu esa o‘zbeklar bilan
qoraqalpoqlarning abadiy birligi va qon-qardoshligini
to‘la tasdiqlaydi.
Boshqaruv har qanday
jamiyatning ichki ehtiyojidir.
Mehnat jarayoni va umuman
har qanday faoliyat jarayonini tashkil etish ehtiyoji
boshqaruvni keltirib chiqaradi.
Boshqaruv
— ijtimoiy
munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan faoliyat
hisoblanadi. Jamiyat maxsus boshqaruv tizimisiz
mavjud bo‘la olmaydi. Jamiyat hayotidagi tartib ja -
miyat nomidan ish yurituvchi maxsus davlat
boshqaruv tizimi va mustaqil shaxs hamda jamoalar -
ning ijtimoiy o‘z-o‘zini boshqaruvi tizimi asosiga
O‘zbekiston Respublikasi
davlat boshqaruvi
133
qurilgandir. Lekin davlatgina jamiyatning yaxlit
boshqaruv tizimi bo‘lib xizmat qila oladi. Davlat
boshqaruvining o‘ziga xos ti zimi shundaki, u davlat
qonunlarining hamma fuqarolar uchun majburiy
bo‘lgan kuchiga, jamiyatga va uning a’zolariga taal-
luqli bo‘lgan ommaviy hokimiyatga tayanadi. Davlat
boshqaruvining samaradorligi uning hokimiyati
uyushqoqligi bilan kafolatlanadi. Ijtimoiy boshqaruv
tizimida davlat asosiy bo‘g‘inni tashkil etadi. Buni
davlat tomonidan amalga oshiriladigan boshqa ruvni
anglatgani uchun «Davlat boshqaruvi» deb atash
mumkin.
Davlat boshqaruv tizimi
— ijro hokimiyatini
amalga oshiruv chi idoralar tizimi, ya’ni ijro etish va
farmoyish berish faoliyatini amalga oshiruvchi organ-
lar tizimidan iborat.
O‘zbekiston Respublikasida davlat boshqaruvi tizi-
mi quyidagilardan iborat:
— O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri — respub-
lika hukumatining boshlig‘i sifatida;
— O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahka
-
masi — respublika hukumati;
— O‘zbekiston Respublikasi vazirliklari;
— O‘zbekiston Respublikasi davlat qo‘mitalari;
O‘zbe kiston Respublikasi markaziy davlat bosh qaruvi
idoralari va ularning joylardagi mahalliy organlari;
— viloyat, shahar, tuman hokimliklari hamda
ularning bo‘lim va boshqarmalari.
Davlat boshqaruvi tizimining yuqoridagi tarmoq va
yo‘nalishlari O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi
va har bir sohaga tegishli qonun hujjatlariga tayanib
ish ko‘radilar.
Davlatning boshqaruv shaklini aniqlashda eng
muhim belgilardan biri davlat boshlig‘ining huquqiy
maqomi qandayligi, u davlat boshiga qanday yo‘l
bilan kelishi hisoblanadi. Hozirgi dunyodagi mam-
lakatlar boshqaruv ti
zimi shakl jihatdan turlichadir.
Dunyo davlatchiligi taraqqiyotida boshqaruvning
134
asosan ikki shakli — respublika va monarxiya shakli
keng tarqalgan.
Respublika xalq hokimiyati demakdir. Respublika
tushunchasi huquqiy qadriyat sifatida —
davlat ido-
ralari vakolatlarini aniq belgilab berishni, qonun
chiqaruvchi va ijroiya organlarning saylab qo‘yilishini,
ovoz beruvchilarning xohish-irodasi hisobga olinishini
bildiradi. Bu jihatlar Respublika tushunchasining
ajralmas belgilaridir.
Respublika o‘z navbatida Prezidentlik Respub
-
likasi, Parlamentar Respublika va aralash respublika
shaklida bo‘ladi. Prezidentlik Respublikaning Parla
-
mentar respublikadan farqi shundaki, prezident xalq
tomonidan saylanadi, u davlat va ijro hokimiyatning
boshlig‘i hisoblanadi, hukumat prezident tomonidan
tuziladi va unga hisobot beradi.
Parlamentar respublikada esa parlament, ya’ni
Oliy vakillik, qonun chiqaruvchi idora, prezidentni va
hukumat tarkibini saylaydi. Parlament saylovlarida
g‘alaba qilgan partiya rahbarlari hukumatni tuzadilar.
Hukumat boshlig‘i bosh vazir bo‘lib, real hokimiyat
uning qo‘lida bo‘ladi. Parlament hukumat qarorlariga
o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Butun hukumat yoki uning
ayrim a’zolarini iste’foga jo‘natadi. Hukumat parla-
ment oldida hisob beradi. Davlat boshqaruvining par-
lamentar respublika shakli hozirgi davrda Germaniya,
Italiya, Hindiston, Avstriya, Polsha, Ruminiya,
Turkiya kabi mamlakatlarda o‘rnatilgan.
Aralash respublikada prezidentlik va parlamentar
res publikaning asosiy xususiyatlari aralashgan holda o‘z
aksini topadi. Bunda prezident bevosita xalq to
-
monidan ma’lum muddatga saylanadi. U bevosita
hukumatga rahbarlik qilmaydi. Hukumatni bosh vazir
boshqaradi. Prezident Konstitutsiyaga binoan parla-
ment yoki uni quyi palatasini tarqatib yubo
rish hu
-
quqiga ega. Qonun bilan belgilangan muddat o‘tgan-
dan so‘ng, xalq tomonidan saylangan hoki miyat organ-
135
larining vakolati tugatiladi va ularga qaytadan saylov
o‘tkaziladi. Aralash respublika shakli hozirgi davrda
Fransiya va Rossiya Fede ratsiyasi uchun xosdir.
Davlat boshqaruvining prezidentlik respublikasi
shakli — davlat boshqaruvining samarali shakli bo‘lib,
davlatni boshqarish san’ati nazariyoti va amaliyotining
taraqqiyoti natijasida tarixiy tajriba asosida tanlab
olingan yo‘llardan biri. Bu boshqaruv shaklida davlat-
ni boshqarishda Parlamentga nisbatan Prezidentning
huquqlari ustuvorligi ta’minlangan bo‘ladi.
Prezidentlik respublikasi hozirgi kunda eng ko‘p
tarqalgan davlat boshqaruv shakli hisoblanadi. 1995-
yilgi ma’lumotga ko‘ra BMTga a’zo 186 davlatdan 140
tasida prezident lavozimi mavjud bo‘lib, ularning
aksariyati prezidentlik respublikasidir. Bular AQSH,
Argentina, Braziliya, Meksika, Gonduras, Zambiya,
Urugvay va boshqalardir.
O‘zbekiston davlat mustaqilligiga erishgach, mam-
lakatda davlatni idora etishning zamonaviy hamda
samarali shakli — prezidentlik shakli tizimi qaror top-
tirildi. Ya’ni,
O‘zbekistonda davlat boshqaruvining
Prezidentlik Respublikasi shakli o‘rnatilgan.
Prezi -
dentlik Respublikasi shakli xalqning ma’naviy qad
-
riyatlari, xohish-istaklari va ruhiga mos keladi. Kuchli
Prezidentlik Respublika boshqaruvi — kuchli ijroiya,
idora qiluvchi hokimiyatdir. Ya’ni Respublika Par
-
lamenti va xalqi oldida O‘zbekiston kelajagini, fuqaro-
larning siyosiy erkinligini ta’minlashga qaratilgan
kuchli ijroiya hokimiyatidir.
Prezidentlik Respublikasida eng muhimi —
hokimiyat bo‘linishini adolatli tarzda amalga oshirish
imkoni bor. Ya’ni, qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi,
sud hokimiyati bir-biridan mustaqil holda ish olib
boradi. Prezidentlik Res
publikasida ijro hokimiyati
Prezidentga bo‘ysunadi. O‘zbekiston nima uchun
davlat boshqaruvining aynan shu usulini tanladi?
136
Buning sabablari bor.
Do'stlaringiz bilan baham: |
