O‚zr konst o‚rganish 3826. qxd

Shaxs va davlatning
o‘zaro majburiyatlari

---

lashtirishning ajralmas jihatidir. Bugungi kunda inson
huquqlari buzilishiga olib keluvchi u yoki bu g‘oyalar
yoxud muayyan kuchlardan xalqimizni himoyalash
davlatimiz ning ustuvor vazifalari sirasiga kiradi.
Davlat qonun doirasida insonlarga munosib hayot
kechirishlari uchun barcha zarur shart-sharoitlarni
yaratib berish tadbirlarini amalga oshiradi.
Shuni aytish kerakki, Sho‘ro istibdodi davrida
davlat tizimlariga inson qaramligi holati mavjud edi.
Ya’ni shaxsning davlat oldidagi majburiyati shunchalik
kuchaytirilgan ediki, shaxsning o‘z erki asosida ish
olib borish imkoniyati chegaralangan edi. Boshqacha
qilib aytganda, inson davlat uchun yaralgandek edi va
davlat oldida inson qadri ko‘zga ko‘rinmas edi.
Huquqsiz inson erksiz mehnat qilishga majbur bo‘ladi.
U o‘zidagi iste’dod va qobiliyatni namoyon etish im -
koniyatiga ega bo‘lmaydi. U erksiz bo‘lganligi uchun
o‘ziga munosib hayot tarzini yarata olmaydi. Aynan
ana shunday holatlarga chek qo‘yish, ya’ni insonning
huquqlari va erkinliklari ustidan davlatning hukmron-
lik qi lishiga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida Konstitu tsiya -
da davlat organlari va mansabdor shaxslarning jamiyat
va fuqaro oldidagi majburiyati belgilab qo‘yildi.
Shaxs va davlatning o‘zaro munosabatida davlat-
ning o‘rni muhim ahamiyatga ega. O‘zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyaning 2-moddasida shunday
deyilgan: «Davlat xalq irodasini ifoda etib, uning
manfaatlariga xizmat qiladi. Davlat organlari va
mansabdor shaxslar jamiyat va fuqarolar oldida
mas’uldirlar». Ushbu konstitutsiyaviy qoida Asosiy
Qonunimizning eng muhim xususiyati bo‘lib, davlat
oldida shaxs qadrini tikladi. Bu qoida mazmuni jami-
yat va fuqarolar oldida davlatning javobgarligi qonunan
mustahkamlanganligi va kafolatlanganligini anglatadi.
Shu bilan birga bu qoidada davlatning ijtimoiy
ahamiyatiga e’tibor qaratilib, uning mohiyati xalq
manfaatlari asosiga qurilgan. Konstitutsiyaning bu
34

---

normasi Respub 
li kadagi barcha mansabdor shaxslar-
ning mas’ulligini va davlat taraqqi yotidagi vazifalarini
ham belgilaydi. Mansabdor shaxslarning mas’ulligi va
ularning javobgarligini oshirish davlatni mustahkam-
laydi va jamiyat hayotida huquq ustuvorligini ta’min-
lashda muhim rol o‘ynaydi.
Davlatning mas’ulligi prinsipi O‘zbekistonning
konstitutsiyaviy rivojlanish tarixida ilk marotaba mus-
tahkamlab qo‘yildi. Fuqarolar oldida davlat mas’ulligi
belgilab qo‘yi lishi huquqiy davlatga xos prinsipdir. Bu
prinsip fuqarolik jamiyati uchun ahamiyatga ega
bo‘lib, mansabdor shaxslarning tajovuzlaridan himoya
qilishning huquqiy kafolati bo‘lib xizmat qiladi. Shu
bilan birga jamiyat ishlarini boshqarish hamda shaxs-
ni boshqa shaxslar, organlar va tashkilotlar o‘zbo 
-
shimchaligidan himoya qilishda davlatning o‘rnini
mustahkamlaydi.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining bir
jihati alohida diqqatga sazovorki, unda davlat faoliya-
tini amalga oshirishning mezonlari belgilangan. O‘z 
-
bekiston Konstitu 
tsiyasi 14-moddasidagi qoidaga
asosan «Davlat o‘z faoliyatini inson va jamiyat faro -
von ligini ko‘zlab, ijtimoiy adolat va qonuniylik prin-
sip lari asosida amalga oshiradi». Bu qoidadagi ijtimoiy
adolat va qonuniylik mezoni davlatning ikki qanotidir.
Ularni hayotda to‘la qaror toptirish nafaqat davlat
faoliyatini mukammallashtiradi, balki shaxs hayoti 
-
ning farovon bo‘lishida muhim ahamiyat kasb etadi.
O‘zbekiston Konstitutsiyasining 19-moddasidagi
qoidada «O‘zbekiston Respublikasining fuqarosi va
davlat bir-biriga nisbatan bo‘lgan huquqlari va burch-
lari bilan o‘zaro bog‘liqdirlar. Fuqarolarning Kons 
-
titutsiya va qonunlarda mustahkamlab qo‘yilgan
huquq va erkinliklari daxlsizdir, ulardan sud qarorisiz
mahrum etishga yoki ularni cheklab qo‘yishga hech
kim haqli emas», deyiladi. Shu bilan davlat fuqaro-
larning konstitutsiyada mustahkamlab qo‘yilgan
35

---

huquqlari va erkinliklarini ta’minlaydi. Har bir
fuqaroga o‘zining huquq va erkinliklarini sud yo‘li
bilan himoya etishi kafolatlanadi. Shuni aytish kerak-
ki, davlat fuqarolarga huquqni in’om etmaydi, balki
fuqaro erkinlik tufayli o‘ziga tegishli ajralmas huquqlar
majmuidan ongli ravishda va mas’uliyat bilan foy-
dalanadi. Bu degani huquq va erkinliklar inson tabia-
tining o‘zidan kelib chiqadi, ular insonga tabiiy xosdir. 
O‘zbekiston davlati xalq manfaatlarini o‘zining
islohotchilik faoliyatida ayniqsa himoya qilmoqda.
Bozor munosabatlariga o‘tish davrida iqtisodiy,
siyosiy va mafkuraviy jarayonlarni boshqarishda
beboshlikka yo‘l qo‘ymaslik, aholining ijtimoiy ji-
hatidan himoyalanmagan qatlamlarini qo‘llab-quv-
vatlash davlat tomonidan keng ko‘lamda amalga
oshirilmoqda.
Shaxs va davlatning o‘zaro munosabatida shaxs-
ning o‘rnini alohida ko‘rsatib o‘tish zarur. O‘zbe kiston
Kons titutsiyasining 20-moddasidagi qoidaga ko‘ra,
«Fuqarolar o‘z huquq va erkinliklarini amalga
oshirishda boshqa shaxslarning, davlat va jamiyatning
qonuniy manfaatlari, huquqlari va erkinliklariga putur
yetkazmasliklari shart». Bu qoida bevosita shaxsning
jamiyat va davlat oldidagi javobgarligini belgilaydi.