O‘zmu xabarlari Вестник нууз acta nuuz

Мавзуга оид адабиѐтларнинг таҳлили
. Эмоция-
ларни ўрганишда, шу жумладан психолингвистик ва 
лингвокогнитив ѐндашувлар нуқтаи назардан ўрганишда, 
анъанавий тарзда универсал, умуммаданий эмоцияларни 
ажратиб кўрсатадилар, унинг таркибига қўрқинч (фр. 
peur) эмоцияси киради. Уларнинг универсал характери 
бир типдаги физиологик намоѐн бўлиш ва хилма-хил 
маданиятларнинг, тилларнинг вакиллари томонидан таниб 
олиниши билан тушунтирилади. Бунинг шарофати билан 
маданиятлараро муносабат мумкин бўлиб қолади. Шу 
билан бирга бу типдаги эмоциялар миллий*маданий ўзига 
хос хусусиятга эгадирлар. Маданий-тарихий нормалар ва 
анъаналар маълум этнос учун бу эмоцияларнинг намоѐн 
бўлишига ва бошдан кечирилишига таъсир кўрсатадилар 
(қаранг, масалан, [13]). 
Эмоцияларнинг, шу жумладан қўрқинчнинг иккита 
даражасини фарқлашади. Биринчи даража туғма ва ҳар 
бир киши томонидан ҳис қилинадиган инстинкт билан 
ўзаро боғланишда бўлади. Иккинчиси эса инсоннинг 
ижтимоий роли билан боғлиқ бўлади. А. Н. Леонтьевнинг 
тўғри қайд қилишича, ўзининг тараққиѐти давомида 
тадқиқ қилинаѐтган «эмоция <...> мураккаб ўзаро 
боғланганлик характерини қўлга киритди, табақалашди ва 
энг эқори эмоционал жараѐнлар деб аталувчи ранг-баранг: 
ижтимоий, эстетик, интеллектуал кўринишларни ҳосил 
O„ZBEKISTON MILLIY 
UNIVERSITETI
XABARLARI, 2022, [1/5]
ISSN 2181-7324 
 
FILOLOGIYA 
https://science.nuu.uz/ 
Social sciences
 

---

O„zMU xabarlari Вестник НУУз ACTA NUUz
 
FILOLOGIYA 
1/5 2022 
- 265 - 
қилди, улар ҳозир инсоннинг эмоционал ҳаѐтининг 
асосини ташкил қиладилар» [8].
С. В. Зайкина изидан бориб, биз эмоцияларни 
―инсоннинг ўзига ва ўраб турган атрофи-оламга 
муносабатини акс эттирувчи, мимик, психосоматик, феъл-
атвор ўзгаришлари билан характерланувчи ҳамда ўз 
аксини тилда топувчи руҳий жараѐн деб тушунамиз‖ [5]. 
Эмоцияларни когнитив тилшунослик нуқтаи назаридан 
ўрганиш эмоционал концептосферани ўрганиш билан 
боғлиқ, эмоционал концептосфера деганда эмоционал 
концептларнинг тўплами тушунилади.
Н. А. Красавскийнинг фикрига мувофиқ, эмоцио-
нал концепт ―этник, маданий ўзаро боғланган, мураккаб 
структур-маъновий, 
қоидага 
кўра, 
лексик 
ва/ѐки 
фразеологик вербаллашган, тушунча асосига таянган, ўз 
ичига тушунчадан ташқари образ ва баҳони олган ҳамда 
рефлексия ва коммуникация жараѐнида инсонга кўп сонли 
бир тартибли предметларни (сўзнинг кенг маъносида) 
функционал алмаштирадиган, уларга инсонда адолатсиз 
муносабатни келтириб чиқарадиган ҳосиладир‖ [7]. 
Таърифдан келиб чиқади-ки, тилнинг лексик таркибида 
тилга боғлиқ бўлмаган воқеликнинг қисмлари акс 
эттирилган бўлиб, улар тадқиқ қилинаѐтган эмоциянинг 
миллий-маданий ўзига хослигининг намоѐн бўлишини 
аниқлаш мақсадида коддан чиқарилишлари мумкин.