O‘zmu xabarlari Вестник нууз acta nuuz

Mavzuga oid adabiyotlarning tahlili.
Xorazmiyning 
―Muhabbatnoma‖ 
asari. 
―Muhabbatnoma‖dan 
ma‘lum 
bo‗lishicha, Xorazmiy bu asarini Oltin O‗rda xoni Jonibekning 
(1342-1357) 
qo‗l 
ostidagi 
hukmdorlaridan 
bo‗lgan 
Muhammad Xo‗jabekning taklifi bilan 754 (milodiy 1353) yili 
yozgan. Xorazmiy «Muhabbatnoma»ni yozgunga qadar ham 
etuk shoir sifatida e‘tirof etilganini asarning o‗zidan anglash 
mumkin. Xususan,o‗zbek adabiyoti uchun tamo mila yangi 
janrdagi asarni yaratishni hukmdor Muhammad Xo‗jabek 
Xorazmi yga topshirgani ham fikrimizga dalildir. Xorazmiy 
o‗zbek va fors tillarida mahorat bilan baravar ijod qilganini 
«Muhabatnoma» takibidagi masnaviy, g‗azal, qit‘a, fard abi 
janrlar ko‗rsatib turibdi. 
Xorazmiyning «Muhabbatnoma»si o‗zbek adabiyotida 
nomachilikning keyingi taraqqiyoti uchun zamin bo‗ldi.
Xo‗jandiyning «Latofatnoma» asari. Xo‗jandiy X1V 
asrning ikkinchi yarmi va XV asrning birinchi choragida 
yashab ijod etgan. Uning ―Latofatnoma‖ asari etib kelgan 
bo‗lib, o‗zbek adabiyotida noma janrining rivojiga muhim 
hissa bo‗lib qo‗shildi. Shoirning tarjima holi to‗g‗risida 
ma‘lumot yo‗q. Taxallusidan Xo‗janddan ekani ma‘lum 
bo‗ladi.―Latofatnoma‖
XV 
asrda 
shuhrat 
tutgan 
ko‗rinadi. Jumladan, Otoyi ham bu asardan yaxti xabardor 
bo‗lgan. U bir g‗azalida shunday yozadi: 
Otoyi she‘rining lutfini bilsa, 
«Latfoatnoma» dan kechgay Xo‗jandiy. 
Xo‗jandiyning ―Latofatnoma‖ si XV asr boshlarida 
(1411 yillarda) yozilgan bo‗lib, Amir Temurning avlodlaridan 
biri, Xorazmda hukmronlik qilgan Sulton Mahmudga 
bag‗ishlangani to‗g‗risida ko‗p adabiyotlarda aytiladi. [2] 
―Latofatnoma‖ ning ―Muhabbatnoma‖ dan farqi bor. 
Farq shundan iboratki, bu nomada har bir nomadan so‗ng 
g‗azal keltirilmaydi, fard, qita va munojotlar ham yo‗q. Ammo 
Xo‗jandiy bu asarini ―Muhabbatnoma‖ ga javob tariqasida 
yozganini aytadi: 
Muhabbat jomidin ichsang sharobe, 
―Muhabbatnoma‖ ga aytsang javobe. 
Sayyid Ahmadning ―Taashshuqnoma‖ asari 846 
(1435-36) yili yozilgan. Sayyid Ahmad – Amir Temurning 
nabirasi, Mironshohning o‗g‗lidir.
―Taashshuqnoma‖ 
―Munojot‖, 
―Madhi 
nabi 
alayhissalom‖, ―Kitob sababi‖, ―Podshohi islom madhi‖ va 
o‗nta nomadan iborat. O‗ninchi nomadan keyin kitobning 
xotimasi va shoirning iltimosi o‗rin olgan. 
―Taashshuqnoma‖ o‗nta nomadan tashkil topgan 
bo‗lib, 319 baytdan iborat. ―Taashshuqnoma‖ning o‗ziga xos 
tomoni shunda ko‗rinadiki, har bir noma uch qismdan – noma, 
g‗azal, so‗zning xulosasidan iborat qilib tuzilgan. Sayyid 
Ahmad bu asarini biron shoir asari ta‘sirida yaratilganini qayd 
etmasa ham, asarning g‗oyaviy yo‗nalishi, tuzilishi, tasviriy 
vositalarga 
qaraganda, 
aytish 
mumkinki, 
bu 
asarga 
―Muhabbatnoma‖ va ―Latofatnoma‖ ning ta‘siri kuchli 
bo‗lgan. ―Taashshuqnoma‖ ning o‗nta nomadan iborat ekani, 
shunday xulosaga olib keladi. Ammo ―Taashshuqnoma‖ ning 
o‗ziga xosligini ta‘minlovchi omil – uning tuzilishidir.
Hayotga muhabbatni oshiqning ma‘shuqaga bo‗lgan 
muhabbati orqali aks ettirish ―Taashshuqnoma‖dagi usullardan 
biridir. Bu asar badiiy vositalardan istifoda etishda o‗ziga 
xoslik bilan ham ajralib turadi. Sayyid Ahmad o‗zbek tilining 
imkoniyatlaridan to‗liq foydalanib, ikkinchi nomani boshdan 
oxirigacha tajnisli qofiyada yozgan.
Yusuf Amiriyning ―Dahnoma‖ asari. 
Yusuf 
Amiriy XV asrda yashab ijod etgan shoir bo‗lib, uning devoni, 
―Dahnoma‖ va ―Bang va chog‗ir‖ munozarasi bizga etib 
kelgan. Asar hijriy 833 (milodiy 1429-30) yili yozilgan.
―Dahnoma‖ dan ma‘lum bo‗lishicha, Yusuf amiriy 
Sharq tarixi va mifologiyasidan, diniy va dunyoviy 
bilimlardan yaxshi xabardor bo‗lgan edi. [3] 
Amiriyning ―Dahnoma‖ asari nomachilik an‘analariga 
rioya qilingan holda yozilgan. Asar o‗nta nomadan iborat 
bo‗lib. Xorazmiyning ―Muhabbatnoma‖ siga hamohang 
usulda yozilgan. Ammo asarning o‗ziga xosligini 
ko‗rsatadigan dalillar borki, bular ―Dahnoma‖ ning o‗zbek 
mumtoz 
adabiyotidagi 
o‗rnini belgilaydi. 
Jumladan, 
―Muhabbatnoma‖ da asarning oxirida fard berilgani holda, 
―Dahnoma‖ dagi har bir nomada oshiq yoki ma‘shuqaning 
nomasidan so‗ng g‗azal, so‗ngra fard berilgan. Yana 
―Dahnoma‖ da har bir nomada oshiqning maktubidan so‗ng, 
ma‘shuqaning maktubi keltiriladi. Bunday usul har bir nomani 
mustaqil asar sifatida talqin qilishga imkon beradi. Qolaversa, 
muallif ham shu maqsadni ko‗zlagan bo‗lsa kerak. Shu tariqa 
―Dahnoma‖ ning tuzilishida o‗ziga xoslik yuzaga kelgan.