O‘zmu xabarlari Вестник нууз acta nuuz

O„ZBEKISTON MILLIY 
UNIVERSITETI
XABARLARI, 2022, [1/5]
ISSN 2181-7324 
 
FILOLOGIYA 
https://science.nuu.uz/ 
Social sciences
 

---

O„zMU xabarlari Вестник НУУз ACTA NUUz
 
FILOLOGIYA 
1/5 2022 
- 271 - 
fonetik modeli, sodda va qo‘shma so‘zlar, yasama so‘zlar 
namunalari (modeli), ot va fe‘llarning o‘zgarishi (shaxs, son, 
zamon bilan o‘zgarishi), talaffuzi qiyin so‘zlar va ularning 
talaffuzini yengillashtirish yo‘llarini o‘rganadi. 
Tarix, riyoziyot, matematika, falsafa, handasa, kimyo, 
astronomiya, geografiya, tibbiyot, adabiyot, musiqa kabi 
o‘nlab sohalar bo‘yicha ilmiy tadqiqot ishlari olib borgan va 
o‘zining nazariy qarashlari bilan jahon allomalarini lol 
qoldirgan qomusiy olim Abu Rayhon Beruniy barcha 
ilmlarning kaliti sanaluvchi tilga va tilshunoslikka alohida 
e‘tibor bergan. 
Yoshligida yunon, lotin, arab, fors, so‘g‘d, suryoniy 
tillarini chuqur o‘rgangan alloma «Saydana» asarining kirish 
qismida yoshlik yillarida o‘zini qurshab turgan olamni va 
olam uzvlarining turli tillarda qanday nomlanishini bilishga 
naqadar ishtiyoqmand bo‘lganligini bayon qiladi. Beruniy 
narsa nomini bilish insonning nafaqat ma‘naviy boyligini, 
balki moddiy boyligini ham yuksaltirishi mumkinligini, 
shuning uchun ham til o‘rganishning tengsiz amaliy ahamiyati 
mavjudligini ta‘kidlaydi.
Beruniy yashagan davrda yaratilgan barcha asarlar 
arab tilida yozilganligi uni fan tili hisoblangan arab tilini 
chuqur o‘rganishga da‘vat etadi. Olim arab tilini yunon, hind 
tillari bilan qiyoslab, arab tilida unli fonemalarning 
ifodalanmasligi, ko‘p harflarning bir-biriga o‘xshashligi va 
ularning ayrim nuqtalar orqaligina farqlanishi ma‘lum 
qiyinchiliklarni yuzaga keltirishi, bunday holatda yunon 
olimlarining ism-shariflarini to‘liq va to‘g‘ri ifodalab 
bo‘lmasligini ta‘kidlaydi. Shuningdek, hind so‘zlarini berishda 
bir qancha hind fonemalarining arab tili fonologik tizimida 
yo‘q ekanligini, shuning uchun arab yozuvi orqali bu so‘zlarni 
to‘g‘ri ifodalab bo‘lmasligini aytadi. Natijada u arab yozuviga 
forslardan foydalangan holda ayrim qo‘shimcha harflar 
kiritadi. 
Alloma ―Saydana‖ asarida dorivor moddalar nomini 
arab alifbosi tartibida joylashtiradi. Olim hind so‘zlarini arab 
tilida berishda duch kelgan qiyinchiliklarni bartaraf qilish 
zarurati bilan arab alfavitiga to‘rtta (p, ch, j, g) harfni 
qo‘shganligini yozadi. Bu faylasuf - olimning tilshunoslikni 
ham chuqur o‘rganganligidan dalolat beradi.
Adabiyotlarda keltirilishicha, tibbiyot sohasida shuhrat 
qozongan buyuk hakim Ibn Sinoning lingvistikaga doir 
«Asbobi xudut al xuruf» asari bizgacha bir necha 
qo‘lyozmalar orqali yetib kelgan. Ibn Sinoning mazkur asari 
umumiy fonetika masalalarini yoritishga bag‘ishlanganligi 
bilan ajralib turadi. Asarda fonetik o‘zgarishlar masalasi emas, 
tovushlarning fiziologik va akustik xususiyatlari o‘rganiladi.
Muallif asarning kirish qismida risolani quyidagi olti 
bobga ajratganini bayon qiladi: 
1. Tovushning paydo bo‘lish sabablari haqida. 
2. Nutq tovushlarining paydo bo‘lish sabablari haqida. 
3. Bo‘g‘iz va tilning anatomiyasi haqida. 
4. Ayrim arab tovushlarining paydo bo‘lishidagi 
o‘ziga xos xususiyatlari haqida. 
5. Bu tovushlarga o‘xshash nutq tovushlari haqida. 
6. Bu tovushlarning nutqiy bo‘lmagan harakatlarda 
eshitilishi. 
Ibn Sino tabiatdagi tovushlarning qanday paydo 
bo‘lishini birinchilardan bo‘lib ilmiy asoslab bergan. Muallif 
fizik tovushlar bilan nutq tovushlarini bir-biridan farqlaydi va 
fizik tovushni savt, nutq tovushlarini harf atamasi bilan 
nomlaydi. Alloma nutq tovushlarini hosil qiluvchi uch jihatni 
ko‘rsatib o‘tadi.[6]
Hozirgi zamon o‘zbek tilshunosligida allomaning 
tilning tovush tizimi haqidagi fikrlari deyarli o‘zgarmagan 
holda takrorlanib kelmoqda. 
Tilshunos olimlar ta‘kidlashicha, fonetik sistema 
tilning 
qurilish 
(struktur) 
birliklari 
orasida 
tez 
o‘zgaruvchanligi bilan leksikadan keyiningi o‘rinda turadi.[8] 
Bunga sabab tilning ichki rivojlanish qonuniyatlari, boshqa 
tillar ta‘siri, fan-texnika taraqqiyoti, yangi so‘zlarning 
o‘zlashishidir. O‘zbek tili fonetik tizimining tarixi yozma 
manbalar asosida tahlil etilgan tadqiqotlarda[9] VII-X asrlarga 
oid turkiy yozma yodgorliklar matnidagi yozuvlar, o‘sha 
davrlar tilining lingvistik tabiati aks etgan yozma yodgorliklar 
tili tahlili va qadimgi davrlardan bugungi kungacha o‘zbek tili 
fonetikasi tarixida yuz bergan o‘zgarishlar manbalar asosida 
yoritib berilgan.
Har qanday til va uni o‘rganish shu tilning fonetik 
tizimini o‘rganishdan boshlanadi. Tilshunoslik fani o‘rganilish 
tarixiga nazar solinsa, avvalo, bu fanning tadqiqida fonetika 
bo‘limi birinchi va asosiy o‘rinni egallaydi. Chunki tovush, 
urg‘u va ohangsiz bo‘g‘in, so‘z, so‘z birikmasi va gap 
bo‘lmaydi. Shu tufayli fonetikaga leksika, morfologiya, 
sintaksis va stilistika bilan bog‘liq til bosqichi deb qaraladi. 
Fonetikaga qiziqish juda qadimdan boshlanib, u 
asosan nutq tovushlarini o‘rganishga qaratilgan. Tilshunos 
T.Sodiqov yozma yodgorliklarning sahifalarida, hoshiyalarida 
ayrim nutq tovushlariga berilgan tavsiflar ro‘yxatini o‘z 
asariga kiritgan.[10] Shunga o‘xshash ayrim tovushlar tavsifi 
M.Qoshg‘ariyning ―Devonu lug‘otit turk‖ asarida ham 
uchraydi. 
Til jamiyatga xizmat qilar ekan, ijtimoiy hayotda 
bo‘ladigan o‘zgarish, avvalo, tilda o‘z aksini topadi. 
Tilshunoslikning leksikalogiya bo‘limida bunday holat tez o‘z 
aksini topadi, ammo fonetika bo‘limida bunday emas, ya‘ni til 
tovush tizimidagi o‘zgarish ma‘lum bir davrni o‘z ichiga oladi.
Turkiy tillar fonetikasi va uning tarixiy taraqqiyoti, 
undagi o‘zgarishlar ham uzoq davrni o‘z ichiga oladi. 
O‘zbek madaniyati, tili va uning mavqeini yuqori 
ko‘targan, dunyo tilllari o‘rtasidagi o‘rni, o‘ziga xos nafosatini 
asarlarida amaliy isbotlagan Alisher Navoiy tovushlarning 
artikulyatsion-funksional tomoniga katta e‘tibor beradi va shu 
belgiga ko‘ra (garchi u fonema atamasini qo‘llamagan bo‘lsa-
da) tovush tipini – fonemani belgilaydi. Fonema va harfning 
farqli tomonlari mavjudligiga e‘tiborni jalb qiladi.
Xulosa.
Demak, sharq mutafakkirlari ilmiy merosi 
bugungi jahon amaliy tilshunosligi asosi va taraqqiyoti uchun 
muhim manba bo‘lib xizmat qiladi.
Arab tili din tili, fan tiliga aylangan davrda Abu Nasr 
Forobiy, Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Mahmud 
Qoshg‘ariy, Mahmud az- Zamaxshariy, Alisher Navoiy, Mirzo 
Mexdixon va boshqalar tilshunoslik fani taraqqiyotiga ulkan 
hissa qo‘shdilar.
Ibn Sino fonemalarni undosh va unlilarga ajratishi 
bilan jahon tilshunosligida fonetika va fonologiyaning rivojiga 
ulkan hissa qo‘shgan bo‘lsa, Mahmud Koshg‘ariy, Alisher 
Navoiy kabi allomalarning turkiy tillar tovush tizimining 
boshqa tillardan, xususan, arab tilidan farq qilishi, turkiy 
tillarning tovush tavsifi va tasnifi haqidagi ilmiy qarashlari 
hozirgi o‘zbek tilshunosligi uchun amaliy manba bo‘lib xizmat 
qiladi. 
Ularning asarlarida turkiy tillar fonetik tizimining 
o‘ziga xos xususiyatlari ochib berilgan: fizikaviy tovushlar 
bilan nutq tovushlarining bir-biridan farqi, ularning umumiy 
va o‘ziga xos belgilarga egaligi, unli va undosh tovushlarning 
o‘zaro farqli jihatlari, hozirgi tilshunoslikdagi fonetika va 
fonologiyaning farqlanganligi, tovush va harf munosabati, 
nutqdagi turli fonetik hodisalarning ochib berilganligi va 
boshqalar.