Ozlari fanidan o‘quv-uslubiy majmua bilim sohasi

Tranzistorlar

Sxema detali	Sxematik belgisi	Funksiyasi
NPN-o‘tishli tranzistor		Tranzistor elektr signalini kuchaytiradi. Boshqa komponentlar bilan birga kuchaytirgich yoki kommutatsion sxemani yaratish uchun ishlatilishi mumkin.
PNP-o‘tishli tranzistor		Tranzistor elektr signalini kuchaytiradi. Boshqa komponentlar bilan birga kuchaytirgich yoki kommutatsion sxemani yaratish uchun ishlatilishi mumkin.
Fototranzistor		YOrug‘likka ta’sirchan tranzistor.

Audio va radio qurilmalar
Sxema detali	Sxematik belgisi	Funksiyasi
Mikrofon		Tovushni elektr energiyasiga aylantiruvchi qurilma.
Quloqbop radiokarnaycha		Elektr energiyasini tovushga aylantiruvchi qurilma.
Radiokarnay		Elektr energiyasini tovushga aylantiruvchi qurilma.
Pezoo‘zgartirgich		Elektr energiyasini tovushga aylantiruvchi qurilma.
Kuchaytirgich (umumiy simvol)		Bir kirishli kuchaytirgichning sxematik tasviri. Amalda bu yaxlit blok simvoli bo‘lib, u yakka komponentni emas, balki butun sxemani ifodalaydi.
Antenna		Radiosignallarni qabul qilish va uzatish qurilmasi.

O‘lchash qurilmalari va ossillograf
Sxema detali	Sxematik belgisi	Funksiyasi
Voltmetr		Voltmetr tok kuchlanishini o‘lchash uchun ishlatiladi. Kuchlanish uchun to‘g‘ri nom – «potensiallar farqi», biroq ko‘pchilik «kuchlanish» so‘zini ishlatishni ma’qul ko‘radi.
Ampermetr		Ampermetr tok kuchini o‘lchash uchun ishlatiladi.
Galvanometr		Galvanometr – oz miqdordagi (odatda 1 milliamper yoki undan kam) toklarni o‘lchash uchun ishlatiladigan o‘ta ta’sirchan asbob.
Ommetr		Ommetr qarshilikni o‘lchash uchun ishlatiladi. Aksariyat testerlar ommetrga ega.
Ossillograf		Ossillograf elektr signallar konfiguratsiyasini tasvirlash uchun ishlatiladi. U kuchlanish va vaqt oralig‘ini o‘lchashi ham mumkin.

Datchiklar (kiritish qurilmalari)
Sxema detali	Sxematik belgisi	Funksiyasi
YOrug‘likka ta’sirchan rezistor		YOrug‘likni elektr toki qarshiligiga aylantiruvchi qurilma. SCHR=yorug‘likka ta’sirchan rezistor
Termorezistor		Temperatura (issiqlik)ni elektr toki qarshiligiga aylantiruvchi qurilma.

Mantiqiy sxemalar Mantiqiy sxemalar signallarni o‘zgartiradi. Bu sxemalar «haqiqat» (1, baland, +kuchlanish, ulangan) yoki «yolg‘on» (0, past, 0kuchlanish, uzilgan)ni ifodalaydi. Batafsilroq ma’lumot olish uchun «Mantiqiy sxemalar» sahifasiga qarang. Mantiqiy sxemalarda ikki xil simvollar: umum e’tirof etilgan simvollar va XEK (Xalqaro Elektrotexnika Komissiyasi) simvollari qo‘llaniladi.
Mantiqiy sxema tipi	Umum e’tirof etilgan simvol	XEK simvoli	Mantiqiy sxema funksiyasi
YO‘Q			YO‘Q mantiqiy sxemasi faqat bitta kirishga ega. CHiqishda «0» amalda «yo‘q»ni anglatadi. Ushbu mantiqiy sxemaning chiqish joyidagi qiymat kirish joyidagi qiymatga teskari proporsional. SHu tufayli ham kirish joyida «yolg‘on» bo‘lsa, chiqish joyida «haqiqat» bo‘ladi. YO‘Q mantiqiy sxemasi teskari o‘zgartirgich deb ham ataladi.
VA			VA mantiqiy sxemasi 2 yoki undan ortiq kirish joyiga ega bo‘ladi. Bu sxema kirish joylarining barchasida «haqiqat» bo‘lsa, chiqish joyida ham «haqiqat» bo‘ladi.
NO-VA			NO-VA mantiqiy sxemasi 2 yoki undan ortiq kirish joyiga ega bo‘ladi. CHiqishda «0» amalda «yo‘q»ni anglatadi va bu NO-VA mantiqiy sxemasi ekanligini ko‘rsatadi. Bu sxema kirish joylarining barchasida «haqiqat» bo‘lsa, chiqish joyida ham «haqiqat» bo‘ladi.
YOKI			YOKI mantiqiy sxemasi 2 yoki undan ortiq kirish joyiga ega bo‘ladi. Bu sxema kirish joylarining hech bo‘lmasa bittasida «haqiqat» bo‘lsa, chiqish joyida ham «haqiqat» bo‘ladi.
NO-YOKI			NO-YOKI mantiqiy sxemasi 2 yoki undan ortiq kirish joyiga ega bo‘ladi. CHiqishda «0» amalda «yo‘q»ni anglatadi va bu NO-YOKI mantiqiy sxemasi ekanligini ko‘rsatadi. Kirish joylarining birontasida ham «haqiqat» bo‘lmasa, bu sxemaning chiqish joyida «haqiqat» bo‘ladi.
FAQAT-YOKI			FAQAT-YOKI mantiqiy sxemasi faqat 2 ta kirish joyiga ega. Bu sxemaning kirish joyidagi ko‘rsatkichlar har xil (birida – «haqiqat», ikkinchisida – «yolg‘on») bo‘lsa, chiqish joyida «haqiqat» bo‘ladi.
FAQAT-NO-YOKI			FAQAT-NO-YOKI mantiqiy sxemasi faqat 2 ta kirish joyiga ega. Mazkur sxemaning chiqish joyida «0» amalda «yo‘q»ni anglatadi va bu FAQAT-NO-YOKI mantiqiy sxemasi ekanligini ko‘rsatadi. Bu sxemaning kirish joylarida ko‘rsatkichlar bir xil (ikkalasida «haqiqat» yoki «yolg‘on») bo‘lsa, chiqish joyida «haqiqat» bo‘ladi.

Transport vositalarining umumiy elektron sxemasi