Ozlari fanidan o‘quv-uslubiy majmua bilim sohasi

Ishga tushirish aylanish chastotasi . Startor dvigatelni ishga tushirish vaqtida, ya’ni tirsakli valni majburiy ravishda aylantirish jarayonida quyidagi qarshiliklarni yengishi zarur. Avvalo, startor dvigatel va uning qo‘shimcha mexanizmlaridagi harakatlanuvchi qismlarning ishqalanish kuchlari ta’sirida vujudga kelgan momentlarini yengishi kerak. Ayniqsa, past temperaturada moyning qovushqoqligi ortib, dvigatel qismlarining ishqalanish qarshiligi kuchayganda, bu momentining qiymati ancha katta bo‘ladi.
Ishga tushirish vaqtida startor dvigatelning aylanuvchi qismlarini va asosan uning maxovigi inersiyasini yengishi kerak. Bundan tashqari, silindrlarda ishchi aralashmani siqishdan hosil bo‘ladigan moment ham hisobga olinmog‘i zarur.
Demak, tirsakli valni majburiy ravishda aylantirish uchun startor ancha katta burovchi momentga ega bo‘lishi kerak. Bu momentning qiymati, albatta, dvigatelning turiga, ishchi hajmi va silindrlar soniga bevosita bog‘liq.
Dvigatelni ishonchli ravishda ishga tushishi uchun tirsakli valni aylantirish chastotasi ma’lum belgilangan eng kichik qiymatdan kam bo‘lmasligi kerak. Benzinli dvigatelni 10 s, dizel dvigatelini 15 s davomida, ikki urinishda (urinishlar oraligidagi vaqt - 1 minut) ishga tushib ketishini ta’minlovchi aylanish chastotasi dvigatelning minimal ishga tushish aylanish chastotasi deb ataladi. Uning qiymati dvigatelning silindrlar soniga, ularning joylashishiga, temperaturaga, moyning qovushqoqligiga, yonilg‘i sifatiga bog‘liq.
Benzinli dvigatelning tirsakli vali minimal ishga tushish chastotasi bilan aylantirilganda, kiritish quvurida zarur siyraklanish hosil qilinishi va yonilg‘i-havo aralashmasini kondensatsiya bo‘lmasdan, yetarli tezlik bilan yonish kamerasiga kirishi ta’minlanadi. Benzinli dvigatellar uchun ishga tushirish chastotasining minimal qiymati 40-60 min^-1 ni tashkil qiladi.
Dizel dvigatellarida ishga tushirish chastotasi yuqoriroq bo‘ladi, chunki silindrga purkaladigan yonilg‘i o‘z-o‘zidan o‘t olishi uchun siqish taktining oxirida havoning temperaturasi yetarli darajada (600-700⁰S) katta bo‘lishi zarur. Dvigatelni muvaffaqiyatli ishga tushirish uchun havoni siqish jarayoni tez sodir bo‘lishi kerak. Aks holda, havoning siqilishi natijasida ajralgan issiqlikning ko‘p qismi silindr devorlari orqali sovitish suyuqligiga (yoki havoga) o‘tib ketadi va siqilish takti oxirida havoning temperaturasi zarur qiymatga erishmaydi. Bundan tashqari, ishga tushish chastotasi yonilg‘i so‘rg‘ichning (nasosning) me’yorida ishlashini ta’minlab, yonilg‘ini purkash uchun zarur bosim hosil qilishi kerak.
Yonilg‘i bevosita yonish kamerasiga purkalanadigan dizel dvigatellarida ishga tushish chastotasining minimal qiymati 100-150 min^-1 , ajratilgan yonish kamerasiga (old kamera, uyurmali kamera va hokazo) ega bo‘lgan dizel dvigatellarida esa 150-250 min^-1 oralig‘ida qabul qilingan.
Dvigatelni ishonchli ishga tushirish mumkin bo‘lgandagi atrof muhitning eng past harorati, ishonchli ishga tushirishning chegaraviy temperaturasi deb ataladi. Chegaraviy temperaturaning qiymati benzinli dvigatellar uchun moyning qovushqoqligiga qarab 20....25⁰S , dizel dvigatellari uchun esa 12....17⁰S ni tashkil qiladi. Harorat bundan ham pasaysa, dvigatelni ishga tushirishni yengillatuvchi maxsus moslamalar qo‘llaniladi.
Startorning kollektor tomonidagi qopqog‘i cho‘yandan, po‘latdan, aluminiydan yoki rux qotishmasidan quyiladi, ba’zan esa, po‘latdan shtamplash yo‘li bilan tayyorlanadi. Qopqoqqa yoki traversaga parchinlash yo‘li bilan yoki vintlar yordamida cho‘tkatutqichlar o‘rnatiladi. Cho‘tkatutqichlar qopqoqdan tekstolit yoki boshqa turdagi izolyatsiya materialidan tayyorlangan va qalinligi 1,5-2,0 mm bo‘lgan qistirma yordamida ajratiladi. Cho‘tkatutqichlar cho‘tkalarning to‘g‘ri joylashishini va ularning zarur kuchlanish bilan kollektorning ishchi yuziga bosilib turilishini ta’minlaydi. Ko‘ndalang kollektorli startorlarda (2.9-rasm) cho‘tkalar 6 plastmassa yoki temir traversga joylashtiriladi va kollektorning ishchi yuziga o‘rama silindrsimon prujinalar 4 vositasi bilan bosib turiladi.
Startorlarda qo‘rg‘oshin va qalay qo‘shilgan mis-grafit cho‘tkalar ishlatiladi. Cho‘tkalar tarkibidagi qo‘rg‘oshin va qalay kollektor yeyilishini kamaytiradi va cho‘tka kontaktlaridagi qarshilikni pasaytiradi. Quvvati katta va tok zichligi yuqori bo‘lgan startorlarga tarkibida grafit miqdori yuqoriroq bo‘lgan cho‘tkalar o‘rnatiladi.
Startorlarning yuritma mexanizm tomonidagi qopqoqlari aluminiy qotishmasidan yoki cho‘yandan quyiladi. Qopqoqning konstruksiyasi uning qanday materialdan tayyorlanganligiga, yuritma mexanizm turiga, startorning dvigatelga mahkamlash usuliga va tortish relesining tuzilishiga bog‘liq. Odatda startor, dvigatel karterining yon tomonida joylashtirilib, yuritma tomonidagi qopqog‘i maxovik tomonga qaratiladi va uning ilashish mexanizmi karteridagi tirqishga kiradi. Startorning dvigatelda mahkamlash usuli, startor yechilganda va qayta joyiga qo‘yilganda yuritma shesternasi va maxovik o‘qlarining markazlari orasidagi masofanining o‘zgarib ketmasligini ta’minlashi zarur. Bu talabga gardishli (flanetsli) mahkamlash usuli ko‘proq javob beradi. Gardishli mahkamlash usulida startorning yuritma mexanizmi tomonidagi qopqog‘ida maxsus o‘rnatish gardishi bo‘lib, unda mahkamlash boltlari uchun mo‘ljallangan ikki yoki uchta teshik va to‘g‘ri o‘rnatish o‘simtasi mavjud bo‘ladi. Qopqoqda yuritma shesternasi maxovikning tishli gardishi bilan ilashishi uchun imkon beradigan maxsus tirqish qoldirilgan.
Gardishli mahkamlash usuli bilan burovchi moment uzatilayotganda vujudga keladigan zo‘riqish va startorni og‘irlik kuchi ta’sirida o‘rnatish gardishiga katta yuklama tushadi. Shuning uchun quvvati 4,4 kVt dan yuqori, qobiq diametri 130-180 mm bo‘lgan startorlar, odatda, dvigatellardagi maxsus botiqliklarga o‘rnatilib, metall tasmalar yoki quyma tutqichlar bilan mahkamlanadi. Startorlar burovchi moment uzatilayotganda vujudga keladigan yuklamalar ta’sirida mahkamlangan joyida aylanib ketmasligi uchun shponka yoki shtiftga o‘rnatiladi. Startor qopqoqlarida va oraliq tayanchlarda sirpanish podshipniklari o‘rnatiladi. Oraliq tayanchlarning qobiq diametri 115 mm va undan ortiq bo‘lgan startorlarga qo‘yish mo‘ljallangan. Cho‘yan, po‘lat yoki aluminiy qotishmasidan tayyorlangan, lappak shaklida bo‘lgan oraliq tayanch startor qobig‘i bilan old tomondagi qopqoq orasiga siqiladi yoki old qopqoqning o‘ziga mahkamlanadi. Podshipniklar, dastlab, startorni ishlab chiqarish jarayonida va zarurat bo‘yicha, ishlatish davrida moylanadi. Katta quvvatli startorlarda podshipniklar moydon va moylash filsalariga ega bo‘ladi (2.12 -rasm,10).
VAZ-2108 avtomobillarida kollektor tomonidagi qopqoqda bitta tayanchga ega bo‘lgan 29.3708 belgili startorlar o‘rnatilgan Yuritma tomonidagi ikkinchi tayanch dvigatel maxovigining karterida joylashgan.


Startorlarning ichki qismiga chang, loy va suv kirmasligi uchun ular odatda yopiq yoki germetik zichlangan holda ishlab chiqiladi. Ayniqsa, og‘ir, yo‘lsizlik sharoitlarida ishlaydigan, ko‘p yuk ortadigan avtomobillar uchun mo‘ljallangan katta quvvatli startorlarning germetik zichlashga jiddiy e’tibor beriladi. Masalan, dizel dvigatellariga o‘rnatiladigan St142 belgili startorda (2.12-rasm) germetik zichlash ajraladigan qismlar orasiga maxsus rezina halqalar 1, yumshoq plastik materiallardan tayyorlangan qistirmalar qo‘yish yo‘li bilan ta’minlanadi. Tortish relesining pishang mexanizmi rezinali silfon 22 yordamida zichlanadi.Hozirgi zamon avtomobillarida o‘rnatilayotgan startorlarning aksariyatida shesterna maxovikning tishli gardishi bilan elektromexanik usulda majburiy ilashtirish prinsipiga asoslangan yuritma mexanizmlar qo‘llaniladi. Bu yuritma mexanizmlar dvigatel ishga tushayotganda aylantiruvchi momentni startor validan dvigatelning maxovigi orqali tirsakli valga uzatilishini va dvigatel ishga tushgandan keyin, startorning dvigateldan avtomatik ravishda ajratilishni ta’minlovchi rolikli, friksion va xrapovikli erkin yurish muftalariga ega.
Quvvati 4...5 kVt gacha bo‘lgan startorlarda rolikli erkin yurish muftasiga ega bo‘lgan yuritma mexanizmlar eng keng tarqalgan. Bu muftalarning ishlashi, roliklar tutash sirtlar orasidagi ishqalanish kuchi ta’sirida qisilib qolishiga asoslangan. Roliklarni ishchi yuzga zarur darajada bosib turuvchi moslamalarning tuzilishiga ko‘ra plunjerli va plunjersiz erkin yurish muftalari mavjud.
Plunjer-rolikli muftalarda (2.10-rasm) shlisali vtulka 1 ga yetakchi halqa 4 qotirib mahkamlangan. Yetakchi halqada to‘rtta ponasimon ariqchalar bo‘lib, ularga roliklar 3 o‘rnatilgan. Prujina 10 va plunjer 9 roliklarni ariqchalarning tor qismiga siqib turadi. Shesterna 8 yetaklanuvchi halqa 7 bilan butun qilib yasalgan. Prujinalar surilib ketmasligi va bosim kuchlanishining barqarorligini ta’minlash uchun ular maxsus tirgaklar 11 ga o‘rnatilgan. Tirkalish shaybalari 5 va 6 roliklarning o‘q bo‘ylab siljishini cheklaydi. Mufta yupqa metall qobiq 2 bilan qoplangan. Mexanik mustahkamligini va yeyilishga chidamliligini oshirish maqsadida yuritma shesternasi va mufta halqalari kuchli legirlangan po‘latlardan tayyorlanadi.
Tortish relesining yakori bilan bog‘langan pishang yordamida yuritma shesternasi maxovikning tishli gardishiga to‘la ilashganda va startor chulg‘amlariga tok ulanib, u ishga tushganda aylantiruvchi moment yetakchi halqa 4 va yetaklanuvchi halqa 7 orasidagi ponasimon ariqchaning tor joyiga plunjer 9 va prujina 10 ta’sirida siqilgan rolik orqali yuritma shesternasiga uzatiladi. Dvigatel ishga tushgandan keyin maxovikning tishli gardishi yuritma shesternasini startorga nisbatan tezroq aylantiradi. Natijada, yetaklanuvchi halqa 7 yetakchi halqa 4 dan o‘zib ketadi va roliklar ponasimon ariqchaning keng joyiga chiqib ikkita halqani bir-biridan, va demak, startorning yakor valini shesterna-maxovik tishli juftdan ajratib yuboradi. Shu tarzda harakatning teskari tomonga, ya’ni dvigateldan startor valiga uzatilishiga yo‘l qo‘yilmaydi va markazdan qochma kuch ta’sirida yakor chulg‘amlari va kollektor sochilib ketishdan saqlab qolinadi.
Plunjersiz rolikli muftalarda(2.11-rasm) yetakchi halqa 10 shlisali vtulka bilan yaxlit ishlangan bo‘lib, ularda ham roliklar 1 joylashtirilgan to‘rtta ponasimon ariqcha mavjud. Roliklar ariqchaning tor joyiga G-simon turtkich 2 orqali prujina 3 yordamida bosib turiladi. Shesterna 5 yetaklanuvchi halqa bilan bir butun yasalgan. Tiralish shaybasi 8, roliklar va shesternaning o‘q bo‘ylab siljishini cheklaydi. Namatdan tayyorlangan zichlagich 7 muftani ifloslanishdan saqlaydi. Yetaklanuvchi halqaning shlisali vtulkasiga ikkita yarim muftadan iborat yetaklash muftasi 14 o‘rnatilgan. Startor ishga tushish jarayonida yarim muftalarning biri (2.11-rasmda o‘ng tomondagisi) bufer prujinasi 13 ga ta’sir qilsa, startorning tok zanjiri uzilib, yuritma shesterna ilashishdan chiqish jarayonida yarim muftalarning ikkinchisi (rasmda chap tomondagisi) prujina 16 ga ta’sir qiladi. Qulflovchi halqa 15 ikkita yarim muftani dastlabki holatda ushlab turadi. Plunjersiz rolikli mufta, plunjerli mufta kabi ishlaydi.


Dvigatelni ishga tushirish jarayonida startor elementlari quyidagicha ishlaydi (2.6-rasmga qarang). Tortish relesi chulg‘amlari 3 magnit maydon ta’sirida uning yakori 4 tortilib pishang 7 va u bilan bog‘langan yetaklash muftasi 14 ni harakatga keltiradi. Bunda yuritma shesternasi

1
1 ham shlisa bo‘ylab harakatlanib, maxovikning tishli gardishi bilan ilashadi. Tortish relesining qo‘zg‘aluvchi kontakti «akkumulatorlar batareyasi - startor chulg‘amlari" elektr zanjirini ulaydi va yakor aylana boshlaydi. Agar shesternaning tishi maxovik gardishining tishlariga to‘g‘ri kelmasdan, ilashish sodir bo‘lmasa, ya’ni shesterna maxovik gardishiga "tiralib" qolsa, pishang 7, yetaklash mufta 14 orqali prujina 13 ni siqib harakatni davom ettiraveradi. Tortish relesining asosiy kontaktlari 1 ulanib, yakor aylana boshlagandan keyin shesterna ham buralib, uning tishlari maxovik gardishi tishlari orasidagi botiqlikka to‘g‘ri kelishi bilan prujina 13 ning bosim kuchi ta’sirida ilashish sodir bo‘ladi.

Yuqorida ta’kidlanganidek, quvvati 5-6 kVt dan yuqori bo‘lgan startorlarda rolikli muftalar ishonchli ishlamaydi. Shu sababli ular uchun maxsus tuzilishga ega bo‘lgan yuritma mexanizmlar ishlab chiqilgan. 2.13-rasmda dizel dvigatellari (YAMZ-740, KamAZ) uchun mo‘ljallangan St-142 belgili startorlarning xrapovikli erkin yurish muftasi ko‘rsatilgan.
Xrapovikli erkin yurish muftasi quyidagi qismlardan iborat: qobiq 11, yetaklovchi 8 va yetaklanuvchi 6 xrapoviklar, yuritma shesternasi 2, prujina 10, shlisli yo‘naltiruvchi vtulka 12, yetakchi va yetaklanuvchi xrapoviklarni bir-biridan ajratib, ushlab turish uchun xizmat qiladigan konusli vtulka 7, tekstolit segmentlar 3 va yo‘naltiruvchi shtiftlar 4 dan tashkil topgan markazdan qochma mexanizm.
Tortish relesi chulg‘amlari tok manbaiga ulanganda, uning yakori yuritma pishangi va mufta qobig‘i 11 orqali xrapoviklar 6 va 8 o‘rnatilgan yo‘naltiruvchi mufta 12 ni valdagi shlisa bo‘ylab harakatlantirib, shesterna 2 ni maxovikning tishli gardishi bilan ilashtiradi. Yuritma shesternasi harakatining oxirida tortish relesining kontaktlari ulanadi va yakor vali aylana boshlaydi. Bunda aylantiruvchi moment shlisali vtulka 12, yetakchi 8 va yetaklanuvchi 6 xrapoviklar orqali shesterna 2 ga va undan maxovikning tishli gardishiga uzatiladi. Aylantiruvchi momentni uzatish jarayonida vtulka 12 ning tashqi va yetakchi xrapovikning ichki ko‘p kirimli tasmasimon rezbasining o‘qi bo‘ylab hosil bo‘ladigan kuchlanishni prujina 10 orqali rezinali yumshatish xalqasi 14 qabul qiladi.
Agar ilashish jarayonida shesterna tishi maxovik gardishi tishlari orasidagi botiqlikka to‘g‘ri kelmasdan qadalib qolsa, yuritma pishangining ta’sirida prujina 10 siqiladi va yetakchi xrapovik 8 vtulka 12 ning ko‘p kirimli tasmasimon tashqi rezbasi bo‘ylab harakatni davom ettirib, tishlari bilan yetaklanuvchi xrapovikni va u bilan birga ishlangan shesternani ilashish uchun zarur bo‘lgan burchakka (30⁰ gacha) buradi. Dvigatel ishga tushgandan so‘ng shesterna va yetaklanuvchi xrapovikning aylanish chastotasi yakor vali va yo‘naltiruvchi vtulkanikidan ancha yuqori bo‘ladi. Shuning uchun, yetakchi xrapovik 8 vtulka 12 ning ko‘p kirimli rezbasi bo‘ylab harakatlanib, yetaklanuvchi xrapovikdan ajraladi va yuritma shesternasi salt holda aylana boshlaydi. Konusli vtulka 7 yetakchi xrapovik bilan birgalikda surilib, shtiftlar 4 vositasida tez aylanayotgan yetaklanuvchi xrapovik bilan bog‘langan tekstolit segmentlar 3 ni bo‘shatadi. Natijada, markazdan qochma kuch ta’sirida segmentlar shtiftlar bo‘ylab radial yo‘nalishda harakatlanib, ikkala yarim muftani ajralgan holda qotirib qo‘yadi va xrapovik tishlarini shikastlanishdan va yeyilishdan saqlaydi. Startor tor-tish relesining zanjiri uzilgandan keyingina yuritma shesternasi maxovikning tishli gardishi bilan ilashuvdan chiqadi. Bunda yetakchi xrapovik 8 prujina 10 ning ta’sirida yetaklanuvchi xrapovik 6 ga taqaladi va konusli vtulka 7 segmentlar 3 ni dastlabki holatiga qaytaradi.
Yuqori darajadagi mustahkamligi, ta’mirlashga yaroqliligi va o‘lchamlari kichik bo‘lgan holda, katta aylantiruvchi momentlarning uzatish imkoniyati borligi, xrapovikli muftalarning rolikli muftalarga nisbatan asosiy afzalliklari hisoblanadi.
Elektrodvigatel qutblarining magnit yuritish kuchlari ta’sirida yakorning harakatlanishi hisobiga shesternani ilashtirish prinsipiga asoslangan startorlar mamlakatimizda keng tarqalgan Vengriya Respublikasining Ikarus 260,-280 avtobuslariga o‘rnatilgan. Bu startorlarda qo‘llanilgan to‘rt qutbli elektrodvigatelning (2.14-rasm) o‘ziga xos tomoni - unda o‘rnatilgan sirg‘aluvchi yakor, qo‘shimcha uyg‘otish chulg‘ami va yakor valida joylashgan diskli tishlashish mexanizmidan iborat. Ulash tugmasi 6 bosilganda tok tortish relesi 5 chulg‘amiga va qo‘shimcha uyg‘otish chulg‘ami 11 ga keladi. Bunda yakor 10 sekin-asta aylanib startor qobig‘iga tortila boshlaydi, shesterna 9 esa maxovik 8 ning tishli gardishi bilan ilashadi. Yakorning harakati davom etib, disk 1 pishang 2 ni ko‘tarib ulagich 4 ning kontakt ko‘prikchasi 3 ni bo‘shatadi va avtomatik ravishda tok manbaini asosiy uyg‘otish chulg‘ami 7 ga ulaydi, shundan keyin startor dvigatelning tirsakli valini aylantira boshlaydi. Yakorning o‘q bo‘ylab harakati jarayonida vintli shlisali vtulka 13 yordamida ko‘pdiskli tishlashish mexanizmi 12 ulanadi. Yakorni dastlabki holatga keltirish qaytarish prujinasi yordamida amalga oshiriladi. Yuqorida ta’kidlanganidek, bu turdagi startorlarning asosiy kamchiligi - tepaliklarda, tog‘li joylarda yetarli darajada ishonchli ishlamasligidir.
Hozirgi zamon avtomobillari startorlarining deyarli hammasida shesternani majburiy ravishda elektromagnit usulda ilashtirish va ilashuvdan chiqarishni boshqarish uchun uzoqdan turib boshqariladigan tortish relesi o‘rnatilgan. Elektromagnit tortish relelari bir-biridan tuzilishi va startorga mahkamlanish usuli bilan farqlanadi. Startorlarning ko‘pchiligi yuritma tomonga joylashtirilgan qopqoqdagi maxsus joyga o‘rnatilgan ikki chulg‘amli tortish relesiga ega.
Startorning ikki chulg‘amli relesi (2.9-rasmga qarang) jez vtulkaga joylashtirilgan tortuvchi va ushlab turuvchi chulg‘amlarga ega. Vtulkaning ichki yuzi bo‘ylab po‘lat yakor 4 erkin harakat qiladi. Ushlab turuvchi chulg‘am faqat yakorni tortilgan holda saqlab turish vazifasini bajaradi. U kesim yuzi kichik bo‘lgan sim bilan o‘raladi, nisbatan uzoq vaqt davomida ishlaydi va ko‘proq qiziydi. Tortuvchi chulg‘am relening asosiy kontaktlari 1 ga parallel ulanadi. Rele tok manbaiga ulanganda tortuvchi va ushlab turuvchi chulg‘amlar birgalikda zarur tortish kuchini hosil qiladi. Relening asosiy kontaktlari ulanishi bilan tortish chulg‘amining zanjiri uziladi. Tortish relesi pishang 7 vositasida yuritma mexanizmi bilan bog‘langan. Pishangning pastki, ikkiga ayrilgan barmoqlari yetaklash muftasi 14 ga mahkamlangan. Quvvati uncha katta bo‘lmagan startorlarda bir chulg‘amli tortish relesi ham ishlatilishi mumkin (masalan, St221).