Ozlari fanidan o‘quv-uslubiy majmua bilim sohasi

Rostlagich quyidagicha ishlaydi . O‘t oldirish kaliti O‘OK ulanganda uyg‘otish toki quyidagi zanjir bo‘yicha o‘tadi: generatorning musbat qisqichi (+) - O‘OK – rostlagichning (15) belgili qisqichi - drossel (Dr) ning o‘zagi - birinchi bosqich kontaktlari K1 - yakorcha 2 - yarmo - rostlagichning va genera-torning (67) belgili qisqichi - uyg‘otish chulg‘ami (UCh) - qobiq - generatorning manfiy qisqichi (-).
Generator kuchlanishi belgilangan rostlanish qiymatiga yetganda, rostlagich chulg‘ami RCh o‘zagida hosil bo‘lgan magnit maydonning tortish kuchi prujinaning tortish kuchini yengib, K1 kontakt larni uzadi. Kontaktlar uzilganda , uyg‘otish toki K1 kontaktlarga parallel ulangan drossel Dr chulg‘ami va qo‘shimcha qarshilik R_q orqali o‘tishga majbur bo‘ladi va uning qiymati keskin kamayadi. Uyg‘otish tokining kamayishi generator kuchlanishi, demak, rostlagich chulg‘amiga uzatilayotgan kuchlanishning pasayishiga olib keladi. Natijada, rostlagich o‘zagidagi magnit maydon kuchsizlanadi va K1 kontaktlar prujinani tortish kuchi ta’sirida yana tutashadi, generatorning kuchlanishi esa o‘sa boshlaydi. Bu jarayon uzluk siz davom etadi. Xullas, birinchi bosqichda ikki bosqichli rostlagich oddiy bir juft kontaktli rostlagich kabi ishlaydi. Birinchi bosqich kontaktlari K1 ning ishlash chegarasi generatorning aylanishlar chastotasi doirasining taxminan yarmini egallaydi (1.28-rasm). Rotorning aylanishlar chastotasi bundan keyin yanada ortib, ma’lum qiymatga etganda (masalan n_o‘rt ) uyg‘otish zanjiridagi qo‘shimcha qarshilik R_q ning qiymati uyg‘otish tokini pasaytirishga yetmay qoladi. Chunki, kontaktlar orasidagi uchqun kuchini kamaytirish maqsadida (1.17 ifodaga qarang) uyg‘otish zanjiriga ataylab qiymati 10-15 marta kamaytirilgan qarshilik ulanadi.
Natijada rotorning aylanishlar chastotasi n_o‘rt dan oshganda K1 kontaktlar butunlay ochilib qoladi va generatorning kuchlanishi o‘sa boshlaydi. Generatorning kuchlanishi birinchi bosqichda rostlangan kuchlanish qiymatidan 0,4 - 0,7 V ga ortganda, tabiiy ravishda rostlagich chulg‘amida ham kuchlanish qiymati ortadi, o‘zakdagi magnit maydon yanada zo‘rayadi va yakorchani pastga kuchliroq tortib, ikkinchi juft kontaktlar K2 tutashtiradi. K2 kontaktlar tutashishi uyg‘otish tokini birdaniga nolgacha kamayishiga olib keladi, chunki uyg‘otish chulg‘amining ikkinchi uchi ham yarmo, yakorcha va K2 kontaktlar orqali "massa" ga ulanib qoladi. Uyg‘otish tokining nolga tushib qolishi generator kuchlanishini ham keskin kamayishiga olib keladi, natijada rostlagich chulg‘amidagi kuchlanish ham kamayadi va K2 kontaktlar yana uziladi. Uyg‘otish toki uyg‘otish chulg‘amiga, drossel Dr chulg‘ami va qo‘shimcha qarshilik R_q orqali o‘ta boshlaydi. Demak, ikkinchi bosqichda tok uyg‘otish chulg‘amiga bir gal butunlay bormaydi (kontaktlar K2 tutash) yoki drossel chulg‘ami Dr va qo‘shimcha qarshilik R_q orqali boradi (kontaktlar K2 uzilgan). Ikki bosqichli kuchlanish rostlagichlarini tatbiq qilish birdaniga ikkita muammoni hal qilish imkonini beradi. Birinchidan, qo‘shimcha qarshilik qiymati kam bo‘lganligi tufayli kontaktlar orasidagi kuchlanish qiymati keskin kamayadi va hosil bo‘layotgan uchqunlarning uzilish quvvati ancha pasayadi. Ikkinchidan, uzilish quvvatinining pasayishi uyg‘otish tokinining qiymatini 2,6-2,7 A gacha oshirish, demak, generatorning quvvatini orttirish imkonini beradi.
Termokompensatsiya . Yuqorida, elektromagnitli rostlagichning asosiy tenglamasi (1.14 ifoda) tahlil qilinganda, rostlagich chulg‘ami qarshiligi r_o ning temperaturaga bog‘liqligi hisobga olinmasdan, u sartli ravishda o‘zgarmas deb qabul qilingan edi. Lekin amalda, rostlagich ishlaganda chulg‘amning temperaturasi atrof muhit harorati va undan o‘tayotgan tok ta’sirida +80^O C gacha ko‘tarilishi, qarshiligi r_o esa 25-30 % ga ortishi mumkin. Natijada rostlagich chulg‘amidan o‘tayotgan tok qiymati kamayadi, o‘zak magnitlanishi susayadi va generatorning rostlanilayotgan kuchlanishi belgilangan qiymatdan oshib ketadi. Masalan,14V li generatorning kuchlanishi belgilangan qiymatdan 3,4-3,8 V ga; 28 V li generatorniki esa - 6,8-7,6 V gacha ortishi mumkin. Bu, akkumulatorlar batareyasining me’yoridan ortiq zaryadlanib, "qaynab" ketishiga, yoritish lampalar chug‘lanish tolalarining tezroq kuyishiga va boshqa noxush oqibatlarga olib kelishi mumkin.