Oziq ovqat mahsulotlari texnologiyasi

Piroliz jarayonining ximizmi
 
Uglevodorod xom ashyosini yuqori temperaturalarda (800-860
0 
S) termik 
parchalanish (kreking) jarayoni piroliz deyiladi. Uglevodorodlarning termik 
parchalanishi murakkab jarayon bo’lib, ketma-ket va parallel tarzda boruvchi 
ko’plab elementar kimyoviy reaktsiyalarni o’z ichiga oladi. 
Piroliz jarayonida boradigan kimyoviy reaktsiyalarning mexanizmi yetarli 
darajada murakkab va ularning murakkablik darajasi, piroliz uchun olinadiga 
uglevodorodlarning molekulyar og’irligi va konversiya darajasining ortib borishi 
bilan, ortadi. 
Piroliz jarayonida boradigan reaktsiyalarni ikki bosqichga bo’lish mumkin.
Birinchi bosqichda radikal zanjirli mexanizmga ega bo’lgan, xom ashyo 
komponentlarining parchalanish reaktsiyalari boradi. Bunda vodorod, metan, 
etilen va xom ashyo komponentlaridagi kabi yoki nisbatan qisqaroq uglerod 
zanjiriga ega bo’lgan olefinlar singari mahsulotlar hosil bo’ladi. 
Ikkinchi bosqichda hosil bo’lgan mahsulotlar ishtirokida, nisbatan murakkab 
mexanizmga ega bo’lgan, ikkilamchi reaktsiyalar boradi. Bunda diolefinlar, 
benzol, atsetilen, yuqori molekulyar smolalar, koks singari mahsulotlar hosil 
bo’ladi. 
Radikal 
zanjirli 
mexanizm 
bo’yicha 
asosan 
uglevodorodlarning 
degidrogenlanish va erkin radikallar hosil qilib, uglerod zanjirini uzilish 
reaktsiyalari boradi. Misol uchun: 
SN
3
-CH
3
--> SN
3
-CH
2
- + H-. 
SN
3
-CH
3
--> SN
3
- + CH
3
-
Erkin radikallar parchalanish va qayta tiklanish xususiyatiga ega bo’ladilar. 
Erkin radikallarning parchalanishi doimo erkin elektronli atomga nisbatan β-
bog’ bo’yicha boradi. Erkin radikallarning o’zaro birikishi katta ahamiyatga ega 
emas, chunki ularning kotsentratsiyasi juda past (radikal sekundning mingdan 

---

bir ulushlarida mavjud bo’ladi) va ikki erkin radikalning to’qnashish ehtimoli 
juda kichik. Yuqorida keltirilgan ikki bosqich asosiy hisoblanadi. 
Metil radikallarining o’z-o’zidan parchalanishi natijasida metan, etan, etilen 
va vodorod hosil bo’ladi. 
Etil radikallaridan etilen, etan, butan va vodorod hosil bo’ladi. 
Birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi uglerod atomlaridan vodorod 
atomlarining ajralish tezligining nisbatini (1, 2, 10) va parafin molekulasidagi 
atomlar 
sonini 
hisobga 
olgan 
holda, 
dastlabki 
bosqichda 
oddiy 
uglevodorodlarning piroliz mahsulotlari tarkibini yetarli darajada aniqlik bilan 
oldindan aytish mumkin. 
Quyida etanning pirolizida boradigan asosiy o’zgarishlarining tenglamalari 
keltirilgan: 
Birlamchi reaktsiyalar: 
C
2
H
6
= S
2
N
4
+ N
2
2C
2
H
6
= S
2
N
4
+ 2 CH
4
2C
2
H
6
= S
4
N
8
+ 2 N
2
Ikkilamchi reaktsiyalar: 
S
2
N
4 
= S
2
N
2
+ N
2
2S
2
N
4
= S
4
N
6
+ N
2
S
2
N
4
+S
4
N
6
= S
6
N
6
+ 2N
2
S
2
N
4
+ S
6
N
6
= S
6
N
5
- S
2
N
5
S
6
N
5
- S
2
N
5
+S
2
N
4
= S
6
N
4
(S
2
N
5
)
2
S
6
N
4
- (S
2
N
5
)
2
= S
10
N
8
+ 3 N
2
va hokazo. 
Piroliz jarayoni issiqlik yutilishi bilan boradi. Etan fraktsiyasi uchun 
(reaktsiyaga kirishgan xom ashyoga) piroliz reaktsiyasining issiqligi 900 kcal/kg 
ni tashkil etadi. 
Birlamchi reaktsiyalarning mahsulotlari ko’p miqdorda to’planganda va 
ularning kontsentratsiyasi yetarli darajada yuqori bo’lganda, ikkinchi bosqich 
reaktsiyalarining ahamiyati ortadi. Birinchi va ikkinchi bosqich reaktsiyalari 
o’rtasida vaqt bo’yicha tafovut mavjud, shuning uchun, asosiy komponentlarni 

---

maksimal darajada saqlab qolish maqsadida, reaktsion aralashma keskin 
sovutiladi, bu jarayon piroliz gazini toblash deyiladi.