O'zgaruvchan tok zanjiridagi sig'im va induktiv qarshilik. O'zgaruvchan tok zanjiri uchun Om qonuni

E_} manbaning qisqichlaridagi va o'tkazgichlardagi zaryad-
lar yuzaga keltiradigan kulon maydoni kuchlanganligi E₂
ga modul jihatdan teng va qarama-qarshi yo'nalgan bo'lishidir. Bun-dan, uyurmaviy maydonning birlik musbat zaryadni ko'chirishda baja-radigan ishi, ya'ni §?. o'zinduksiya EYK modul jihatdan kulon may-donining ushbu zaryadni ko'chi­rishda bajaradigan ishiga teng va unga qarama-qarshi yo'nalgan, degan xulosa kelib chiqadi. U holda
\ bo'ladi. Zanjirdagi tokkuchi

qonuniga muvofiq o'zgarganda o'zinduksiya EYK
Ul
qonuniga muvofiq o'zgaradi. (40.7) hisobga olinsa,

hosil bo'ladi, bu yerda u₀= LmI_Q — kuchlanishning modul bo'yicha amplitudaviy qiymati.
Demak, g'altakdagi kuchlanishning tebranishlari faza
jihatdan tok kuchi tebranishlaridan ~ qadar oldin yuradi yoki, boshqacha qilib aytganda, tok kuchi tebranishlari
kuchlanish tebranishlaridan j qadar orqada bo'ladi . G'altakdagi kuchlanish o'zining eng katta qiymatiga erishgan vaqtda tok kuchi nolga teng, kuchlanish nolga teng bo'lgan paytda esa tok kuchi modul bo'yicha eng katta bo'ladi.

O'zgaruvchan tok siklik chastotasining induktivlikka ko'paytmasiga teng bo'lgan kattalik induktiv qarshilik deyiladi:

U holda g'altakdagi tok kuchining amplitudasi

ga teng. Tok kuchi hamda kuchlanish amplitudalarining o'rniga ta'sir etuvchi qiymatlarini olsak,

hosil bo'ladi. Bu formuladan tok kuchining ta'sir etuvchi qiymati bilan kuchlanishning ta'sir etuvchi qiymati hamda induktiv qarshilik o'rtasidagi bog'lanish o'zgarmas tok zanjirida Om qonuniga muvofiq qanday bo'lsa, xuddi shunday bog'lanish bo'lishi kelib chiqadi. Induktiv qarshilik ham xuddi sig'im qarshilik kabi reaktiv qarshilikdir. Agar g'altakning aktiv qarshiligi hisobga olinmaydigan darajada kichik bo'lsa, u orqali o'zgaruvchan tok o'tgan vaqtida issiqlik miqdori ajralib chiqmaydi. ga asosan, induktiv qarshilik chastotaga ham bog'liq. O'zgarmas tok g'altakning induktivligini umuman ,,sezmaydi", v = 0 yoki co = 0 bo'lganda induktiv qarshilik R_L=Q bo'ladi.
O'zgaruvchan tok elementlari bo'lgan aktiv qarshilik (rezistor), kondensator va induktiv g'altaklarni olib, ularni bir-biriga ketma-ket ulab, elektr zanjir tuzamiz va bu zanjirni o'zgaruvchan kuchlanish manbayiga ulaymiz. Mana shu holda zanjirda yuzaga keladigan o'zgaruvchan tok kuchining amplitudasi va ta'sir etuvchi qiymati nimaga teng bo'lishini aniqlaylik. Bu holda kuchla- nishlarning fazasi jihatdan bir-biriga. nisbatan siljigan tebranishlarini qo'shish lozim. Bir necha garmonik tebranishlarni qo'shishning eng oson yo'li ularni vektor diagrammalar yordamida qo'shishdir.
Bu usulning g'oyasi ikkita oddiygina qoidaga asoslangan.
Birinchi qoida. Moduli x_olga teng bo'lib, o'zgarmas burchak tezlik bilan aylanuvchan vektorning proyeksiyasi garmonik ravishda o'zgaradi:
Ikkinchi qoida. Ikkita vektorni qo 'shishda yig 'indi vek­torning proyeksiyasi qo'shiluvchi vektorlar proyeksiya-larining yig 'indisiga teng.
Chastotasi teng, ammo amplituda va fazasi farq qiladigan ikkita garmonik tebranishni qo'shish kerak bo'lsin. Ikkinchi tebranish fazasi jihatidan birinchi tebranishga nisbatan cp₀ qadar siljigan va quyidagi formula bilan ifodalanadi, deb faraz qilaylik:

Bu tebranishlardan har birini o'zgarmas co burchak tezlik bilan aylanuvchan va o'zaro cp₀ burchak hosil qiluvchi tegishli vektorlarning proyeksiyasi deb qarash mumkin (4Q.6- rasm). x, va x₂siljishlarning yig'indisiga teng bo'lgan
) rsiljish ikkinchi qoidaga asosan o'zgarmas co burchak tezlik bilan aylanuvchi yig'indi vektorning proyeksiyasidir:
bu yerda x₀ — yig'indi vektorning moduli, 9— shu vektor bilan proyeksiyasi x, ga teng bo'lgan vektor o'rtasidagi bur­chak. Bu burchak natijalovchi tebranishning x, tebranishga nisbatan faza jihatdan siljishini aniqlaydi.
Garmonik tebranishlarning va garmonik tebranuvchi kattaliklar o'rtasidagi bog'lanishlarning vektorlar yordamidagi graflk tasviri vektor diagramma deb ataladi.
tasvirlangan zanjirdagi elektr tebranish­larning vektor diagrammasi bu zanjirdagi tok kuchining amplitudasi bilan kuchlanish amplitudasi orasidagi muno-sabatni hosil qilishga imkon beradi.
Zanjirning barcha qismlaridagi tok kuchi bir xil bo'lgan-ligi sababli vektor diagrammani chizishni /₀ tok kuchi vektorini chizishdan boshlash qulaydir. Bu vektorni rasmda vertikal strelka ko'rinishida tasvirlaymiz. Aktiv qarshilikdagi kuchlanishning fazasi tok kuchining fazasi bilan
bir xil bo'lganligi uchun, U_OR vektor /₀ vektor bilan bir yo'nalishda bo'lib, uning moduli
ga teng bo'ladi.
Induktiv qarshilikdagi kuchla­nish tebranishlarining fazasi tok kuchi tebranishlari fazasidan |-qadar oldinda bo'lganligi sababli. unga tegishli U_{0 L} vektor /₀ vek-
torga nisbatan y burchakka bu-rilgandirva uning moduli C/_oi=/₀coI ga teng. Agar vektorning soat . strelkasiga qarama-qarshi buri-lishiga fazalarning musbat siljishi mos kelishi hisobga olinsa, U_OL vektorni chapga burish kerak bo'ladi. (Musbat yo'nalishni ak-sincha qabul qilish ham mumkin.) Kondensatordagi kuchlanish vektori U_oc fazajihatdan /₀ vek-
torga nisbatan • qadar orqada
nisbatan o'sha burchakka o'ng tomonga burilgan bo'lib, uning
modul
Yig'indi kuchlanishning vektorini aniqlash uchun uchta vektorlarni qo'shish kerak. Awal U_OL va
U_oc vektorlarni qo'shib olish qulayroq, chunki ular bir to'g'ri chiziqda yotadi . Bu yig'indining moduli,
agar R, > R_c bo'lsa, T₀(R_L - Rf.) = /„[col - — ) ga teng
I coCj
bo'ladi. Rasmda xuddi ana shu hoi ko'rsatilgan. Shundan
keyin U_OL + U_0f vektorni U_OR vektor bilan qo'shsak, tarmoqdagi kuchlanish tebranishlarini tasvirlovchi U₀ vektor hosil bo'ladi. Uning modulini 40.8- rasmdagi AOB uchburchakka Pifagor teoremasini qo'llab topish mumkin:


Ushbu tenglamadan zanjirdagi tok kuchining amplitu-dasi

ga tengligini aniqlash mumkin, bu yerda Z — 4ty.5- rasmda tasvirlangan o'zgaruvchan tok zanjirining to'liq^xqarshiligi. Uni impedans deb ham yuritiladi. Impedans zanjirning turli qismlaridagi kuchlanishlar fazalarining bir-biriga nisbatan siljiganligi tufayli quyidagicha hisoblanadi:

k kuchi va kuchldnishlarning amplitudalaridan ularning ta'sir etuvchi qiymatlariga o'tilsa,

"

o'ralgan sim chulg'amli ikkita yoki undan ortiq g'altakdan iborat. Chulg'amlardan biri o'zgaruvchan kuchlanish manbayiga ulanadi va u birlamchi chulg'am deyiladi. Ikkinchi chulg'amga iste'molchi, ya'ni elektr energiyasini iste'mol qiluvchi asbob ulanadi va u ikkilamchi chulg'am deyiladi. Ba'zi transformatorda bir nechta ikkilamchi chulg'am bo'lishi mumkin. Transformator chulg'amlarining aktiv qarshiligi kichik, induktivligi esa katta bo'ladi.
Transformatorning sxematik tuzilishi ^2.1- a rasmda, uning shartli belgisi esa $£J- b rasmda tasvirlangan.
Bir-biridan lok qatlami bilan ajratilgan yupqa plastin-kalardan transformatorning o'zagi yig'iladi. Plastinkalarni bir-biridan bunday ajratish o'zakda yuzaga keladigan uyurmaviy toklarni kamaytirish va o'zakni isitadigan energiya yo'qotilishini kamaytirish uchun bajariladi. O'zakning plastinkalari kichik yuzali gisterezis sirtmog'iga ega ferro-magnitdan, asosan, po'latdan yasaladi. O'zakning o'zga­ruvchan magnit oqimi bilan qayta magnitlashidagi energiya sarfini kamaytirish uchun ana shunday qilinadi.
Ish jarayonida transformator qiziydi. Kichik quwatli transformatorni sovitish uchun uni o'rab turgan havodan foydalaniladi. Bunday transformatorlar quruq transfor-matorlar deb ataladi. Katta quwatli transformatorlarni sovitish uchun esa ularning o'zagi va chulg'amlarini, issiqlikni oluvchi muhit vazifasini bajaruvchi transformator yog'i quyilgan maxsus bakka solinadi (^2,2- rasm).