|
Yerning magnit maydoni. Yerning magnit maydoni 20-5 rasmda ko'rsatilgan va Yerning erigan temir tashqi yadrosi elektr toklari ѐrdamida hosil qioinadi deb hisoblanadi. Maydon chiziqlari modeli deyarli Yer ichida haѐliy magnit bo'lagi bordek nazarda tutiladi. Kompasning shimoliy qutb (N) ignasi shimolga qaragani bilan,
geografik shimolda joylashgan Yerning magnit qutbi magnit nuktai nazaridan janubiy kutbdir, qaysiki 20-5 rasmda S orkali Yer ichidagi sxematik magnit bo'lagida ko'rsatilgan. Esingizda bulsin, magnitlangan shimoliy qutb boshqa magnitlangan janubiy qutbni jalb etadi. Shunday bulsada, shimolda Yer kutbi hali ham “shimol magnit kutbi” deb ataladi, ѐki" geomagnetik shimol" deb xam ataladi, shunchaki shimolda joylashganligi uchun. Xuddi shunday, geografik Janubiy qutbga yaqin Yer janubiy magnit qutbi, magnit
nuktai nazardan shimoliy qutbi (N) dir. 20.5-rasm
Yer magnit qutblari Yerning aylanish ukida joylashgan geografik qutblar bilan mos kelmaydi. Shimoliy magnit qutbi, masalan, Kanada Arktikasida joylashgan bulib, geografik shimoliy qutbidan 1000 km masofada joylashgan, ѐki boshkacha kilib aytilganda shimol deyiladi. Kompasdan aniq foydalanish uchun bu farq hisobga olinishi kerak (20-6 rasm).
Istalgan joylashuvdagi kompas ignasi (magnit maydon chiziqlari buylab ishora) yunalishi bilan haq (geografik) shimol orasidagi burchak farqi magnit og'ish deyiladi. AQSh da joylashishiga qarab, taxminan 0 ° dan 20 ° orasida bo'ladi. 20-8 rasm (a) Tok-tashuvchi simning oldida kompass strelkasining magnit maydonning yunalishini va mavjudligini kursatgan xoldaog'ishi. (b) Temir kipiklarini tok-tashuvchi simning oldida xosil bulgan magnit maydon chiziklari yunalishi buylab xarakatlanishi. (s) Simdagi elektr toki buylab yunaltirilgan magnit maydon chiziklari tasviri. (d) Magnit maydon yunalishini eslash uchun ung kul koidasi: kachonki bosh barmok tok yunalishini kursatganda, sim buylab bukilgan panjalar magnit maydon yunalishini aks etadi (Bmagnit maydon belgisi).
20.8-rasm
Magnit maydonini faqat doimiy magnitlar hosil qilmaydi, balki elektr toki ham magnit maydon hosil qiladi (Erstedning buyuk tajribalari). Aynan mana shu jihatiga ko'ra magnit maydoni alohida e'tibor bilan o'rganiladi. Magnit maydonining eng oddiy holi bir jinsli magnit maydonidir, qaysiki nuqtadan nuqtaga o'tganida o'zgarmaydigan. Keng joylarda bir jinsli magnit maydonini hosil qilish bir muncha qiyin ish hisoblanadi. Doimiy magnit maydoni hosil qiluvchi jismning (doimiy magnit) magnit qutblari tekislikdan iborat bo'lsa, bir jinsli magnit maydoniga yaqin bo'lgan magnit maydon hosil qilish mumkin.
Faqat doimiy magnitning chetlarida bir jinslilik buziladi. Magnit maydon kuch chiziqlari bir-biriga nisbatan parallel joylashgan bo'lsa, magnit maydoni bir jinsli deb hisoblanadi. Lekin ko'pincha magnit maydoni nuqtadan nuqtaga o'tganida o'zgarib turadigan magnit maydoni, ya'ni bir jinsli bo'lmagan magnit maydoniga duch kelinadi. Biz bir necha oddiy hollarda magnit maydon induksiyasi vektorini qanday hisoblab topishni va magnit maydoni va uning manbalari orasidagi bog'lanishlarni ko'rib chiqamiz.
1820 yilda Daniyalik fizik G.X.Ersted (1777-1851) tajribalarda elektr tokini magnit strelkasiga ta'sirini aniqlagan.
20.9-rasm. O'zgarmas tok atrofida magnit maydoni hosil qilish bo'yicha Ersted tajribalari.
Tajribalarning ko'rsatishicha toklarning o'zaro va magnit strelkasiga ta'siriga sabab shuki har qanday tokli o'tkazgich atrofida alohida tabiatli magnit maydoni hosil bo'ladi va bu magnit maydon ikkinchi tokli o'tkazgichga ѐki magnit strelkasiga ta'sir ko'rsatadi. Magnit maydonni tekshirish uchun, maydonning tekshirilaѐtgan nuqtasiga tokli berk kontur kiritiladi va uni
«sinov konturi» deb ataladi.
Konturning miqdoriy xarakteristikasi sifatida konturdan o'qtuvchi tok kuchi ni konturning yuzi ga ko'paytmasidan foydalaniladi. Bu ko'paytma konturning magnit momenti deb ataladi va deb belgilanadi.
(1)
Agar magnit maydonning tanlab olingan nuqtasiga magnit momentlari ( ) turlicha bo'lgan sinov konturlarini kiritsak, ularga ta'sir etuvchi aylanma momentlarning maksimal qiymatlar ( ) ham turlicha bo'ladi. Lekin har bir sinov konturiga ta'sir etuvchi maksimal aylanma momenti ( ) ning ga nisbati magnit maydonning shu nuqtasi uchun o'zgarmas kattalik bo'ladi, ya'ni
20.10-rasm.
Berk konturdagi magnit maydon induksiya vektorining hosil bo'lishi va yo'nalishi sxemasi. Bu nisbat magnit maydonning miqdoriy xarakteristikasini ifodalaydi va magnit induksiya (B ) deb ataladi. Magnit induksiyasi vektor kattalik bo'lib, uning yo'nalishi maydonning tekshirilaѐtgan nuqtasiga kiritilgan «sinov konturi»ning muvozanat vaziyatdagi
(3)
musbat normalarning yo'nalishi bilan, qiymati esa sinov konturiga maydon tomonidan ta'sir etuvchi aylanma momentining maksimal qiymatini sinov konturining magnit momentiga bo'lgan nisbati bilan aniqlanadi. SI da magnit induksiyani o'lchov birligi 1 tesla.
1 tesla (1T) magnit maydon shunday nuqtasining magnit induksiyasiku bu nuqtaga kiritilgan magnit momenti bo'lgan yassi konturga magnit maydon tomonidan ta'sir etadigan aylantiruvchi momentning maksimal qiymat 1 ga teng bo'lishi lozim.
Do'stlaringiz bilan baham: |
