O’zbyekiston ryespublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti

4.1-rasm.Ozuqa zanjiridagi energiya oqimi.

Ikkinchi va yuqori trofik sathga kiruvchi organizmlar mahsuldorligi ikkinchi mahsuldorlik (tizimni ikkinchi mahsuldorligi) deb nomlanadi. Bir qism mahsulot oziq zanjiriga tushadi. Bu miqdorni ayirib tashlasak, toza mahsulotning o’zi qoladi. Oziqlanish zanjiridagi energiya oqimi quyidagi sxemada yaqqol ko’rsatilgan (4.1 sxema).

Bu sxemadan ko’rinadigan trofik sathlardan o’tishda, energiya oqimi katta o’lchamda tarqaladi.
4.1 sxemaga asosan produtsentlar va konsumentlarning quyidagi tenglamalarini tuzish mumkin:
А₁=П₁+Д₁+Н₁ А₂= П₂+Д₂+Н₂+Э₁ А₃= П₃+Д₃+Н₃+Э₂
bunda П₁П₂П₃ va hokazo
П/Д qiymati zarur ekologik ahamiyatga ega. Katta organizmlar uchun u birga yaqin. Mayda organizmlar (bakteriya, suv o’tlari, plankton) u birdan ancha yuqori.
4.11. Ekologik piramidalar. Yuqorida qayd etilgan mahsuldorlik xususiyati bo’yicha har xil trofik sathlarni biomassa nisbati va unda to’plangan energiyasiga qarab, grafikda piramida ko’rinishida tasvirlash qabul qilingan. Birinchi bunday piramidani Ch.Elton kurgan. U Ch.Elton piramidasi deb yuritilib, biomassa (energiya) qisqarishini yaqqol tasvirlaydi.
Umuman ekologik piramida deganda, ularning massa yoki energiya ko’rinishida ifodalangan ekotizim redutsentlari, konsumentlari, produtsentlari munosabati tushuniladi. (4.2 sxema).

4.2-rasm. Energiya va biomassaning umumlashgan piramidasi.
Ba‘zi suvli ekotizimlar (M: dengiz va okeanlarning pelogik qismi) produtsentlarning yuqori mahsuldorligi tufayli, konsumentlar trofik sathi faol rivojlanib, ular massasi produtsentlar massasidan oshishi mumkin; redutsentlar esa ba‘zan umuman yo’q bo’ladi, chunki ulik qoldiqlar suvning chuqur joylariga tushib ketadi. To’proq qatlamida esa redutsentlar maksimal biomassaga ega bo’ladi, ya‘n piramida hosil bo’ladi. Biomassa piramidasiga nisbatan to’plangan energiya piramidalari klassik ko’rinishiga ega.


4.12 Trofik zanjirlarda energiyaning qayta xosil bulishi. Barcha tabiiy tizimlar tenglikka intiladi. Bu ularning entropiyasini oshishiga olib keladi.
Entropiya - tartibsizlikning fizik o’lchami, ya‘ni foydalanib bo’lmaydiga energiya bilan bog’liq bulgan miqdordir.
Entropiya o’lchanmaydigan fizik kattalik bo’lib, L.Boltsman formulasi bo’yicha hisoblanadi.
bu yerda Р_i - qandaydir holat yoki hodisa ehtimoli
i=1; 2) 3. ...n.
L.Boltsman formulasini K.SHennon ma‘lumotni o’lchash uchun qo’llagani muhim ahamiyatga ega. Fizik L. Brillyuen ko’rsatadiki, tizim strukturasida yig’ilgan va saqlangan ma‘limot miqdori ((, J), ularning entropiyasi kamayishiga teng.
4.13 Negentropiya. Quyosh energiyasini uzlashtira borib va qayta ishlab organizmlar undan rivojlanish, harakatlanish, ko’payish uchun foydalanadi. Bu haqda tabiatda qandaydir antentropik qonun mavjudligini L.Boltsman yozgan edi. L.Boltsman fikricha, yashash uchun kurash – organik moddalar, energiya uchun emas, balki entropiya, to’g’rirog’i entropiyani kamaytirish uchun kurashdir. Bunday xulosaga L.Boltsman 100 yil oldin kelgan edi. Organizmlar o’zlarini tashkil qilgan atomlar va birikmalarga nisbatan (N2O, SO2 va boshkalar). tartiblidir. Bundan kelib chiqadiki, organizm atrof muhitdan qandaydir salbiy entropiya yoki negentropiyani olishi mumkin.
4.14 Yer energiyasida insonning o’rni. Inson o’z-o’zicha energiya ishlab chiqmaydi, balki texnik vositalar yordamida uni shakllantiradi va qayta taqsimlaydi. Yillik foydalanish 2000 yil hisobi bo’yicha 24 mlrd. t. shartli yoqilg’i miqdoriga teng bo’lgan bo’lsa, bu 2025 yilda 40 mlrd. t ga yetadi. Hozirgi paytda butun jahon mikyosida ishlab chikariladigan elektr energiyasi 21(103 mlrd. kv soat bo’lib, 2035 yilda 2 barobarga oshadi.
SHunday qilib, quyosh energiyasidan foydalanish chegaralangan. Hozircha inson tomonidan o’zlashtirilmagan termoyadro yoqilg’isi, hisoblab chiqilgan og’ir suv zaxiralari gidrosferada 40 mlrd. tonnadan oshiq bo’lib, bu 60 ming yilda Quyoshdan Yerga kelayotgan nurli energiya ekvivalentligiga teng.
Jahonda energetik quvvatning oshishi natijasida, atmosferaga issiqlik chiqarish hisobiga yaqin 100-200 yilda issiqlik tusig’iga erishiladi.
Lekin Ye.P.Borisenkov issiqlik muvozanati tenglamasi yechimiga asoslanib o’tkazgan hisobiga ko’ra, energetik quvvatni yiliga 3% oshirsa, 2120 yilda yoqilgi ishlab chiqarish 8(104 tonna shartli yoqilg’i birligiga yetadi. Bu miqdor 15 mlrd. insonni, ya‘ni hozirgidan 10-12 marta ko’p energiya bilan ta‘minlash imkonini beradi. Bunda global harakat o’zgarishi ro’y bermaydi. Shunday qilib, yaqin 100-150 yilda issiqlik chiqindilari xisobigaa issiqlik to’sig’i ruy bermaydi.
Atmosferada SO2 to’planishi natijasida hosil bo’layotgan «issiqxona effekti» esa ko’paytirib ko’rsatilmoqda. Birinchidan. SO2ning ko’p qismi okean va o’rmonlarda yutiladi. Ikkinchidan, tabiiy sharoitda SO2 almashish tezligi sharoiti antropogen omil ta‘sirida SO2 chiqishiga nisbatan kuprokni tashkil etadi. SO2 kontsentratsiyasining oxirgi o’n yilliklarda o’sishiga qaramay, (1945 yildan boshlab) haroratning ko’tarilishi, emas pasayishi ko’zatilmoqda.