|
Organizmlarning ¢sishi va rivojlanishi birinchi navbatda, ekologik minimum kiymatlariga yakinlashuvchi tabiiy muhit omillari bog’liq bo’ladi.
Keyingi tadkikotlar minimum konunining ikkita muxim cheklashga ega ekanligini kursatdi (Odum, 1975). Birinchidan, bu konun faqat turgun xolat moddalarning (va energiyaning) kirishi va chiqishi urtasidagi muvozanat mavjud bo’lganda kullaniladi. Ikkinchidan, omillarning o’zaro munosabatida qo’shimcha koidalar aniqlangan bulib ekologik bashorat qilish va loyixalashda: organizm ma‘lum chegarada yetishmagan moddalarni yoki boshqa harakatdagi omillar, funktsional va kimyoviy yakin moddalar yoki boshqa omillar (omillarning o’zaro munosabati) almashtirish qobiliyati muxim ahamiyatga ega.
3.10 Tolerantlik konuni. Bu konun 1913 yilda Amerika olimi V.SHelford tomonidan kashf kilindi. Konunga muvofiq organizmlarning (turlarning) rivojlanishida cheklangan omillar ekologik ta‘sir etishda minimum yoki maksimum bo’lish mumkin, ular rtasidagi diapazon organizmlarning shu omilga (turlarning) chidamlilik (tolerantlik) miqdori bilan aniqlanadi. Birok ekologik adabiyotlarda uning boshqacha tushunchasi - tolerantlik amplitudasi ham mavjud.
Tolerantlik konunining (V.SHelford) umumiy kurinishi kuyidagicha ifodalanadi:
Organizmlarning usishi va rivojlanishi birinchi navbatda ekologik minimum yoki ekologik maksimum kiymatlariga yakinlashuviga muhit omillariga bog’liq.
|
Agar ekologik omillarning ushbu konun bo’yicha atigi bittasi katnashmasa, unda xuddi usha omil organizmning, populyatsiya yoki jamoasining hayot faoliyatini limitlovchi omil hisoblanadi. Umuman shuni tasdiklash mumkinki, V.SHelfordning tolerantlik konuni Yu.Libixning minimum konuniga va F.Blekmanning limitlovchi omillar printsipiga nisbatan keng tushuncha hisoblanadi. Tolerantlik konuni katta amaliy ahamiyatga ega. Bu konunga asosan, xar kanday ortikcha moddalrni muhitni ifloslovchi deb karash kerak. Atigi kurgokchil tumanlarda zarur suvning ham ortikcha miqdorda bo’lishi sugoriladigan yerlarda shurlanishga ba‘zida botkoklanishga (suv bosishiga) olib keladi. Ayrim elementlarning yetishmasligi (yod, ftor)-bukok va karies kasalliklarining asosiy sabablari hisoblanadi. Birok bu yerda ham ortikcha bo’lish urinsiz hisoblanadi, ogir metallarning ortikcha bo’lishi organizmlarning ogir funktsional buzilishiga olib keladi.
Tolerantlik konuni ko’pgina kuzatuvchi omillar orkali tushuntiriladi. Ushbu konun pozitsiyasi kura shu narsa tushunarliki, organizmlar tolerantlikning keng diapazonida eng ko’p tarkalgan bo’lishi lozim.
Organizmlar bitta omilga nisbatan tolernatlik keng diapazonda, boshqasiga nisbatan qisqa diapazonli bo’lishi mumkin. Masalan, inson ovkatlanishidan kura suvga chidamsizrok, ya‘ni suv ushbu xolatda limitlovchi omil hisoblanadi.
Agar ekologik omillarning sharoitlaridan biri nooptimal bo’lsa, boshqa omillar bo’yicha tolerantdlik chegarasi o’zgarishi mumkin. Masalan, boshokli o’simliklarning tuproq tarkibida azotning yetishmasligi katta miqdorda suvni talab kiladi. Ko’pgina omillarning tolerantlik intervali organizmlar hayotining kiyin davrida, asosan ko’payish davrida (katta organizmlarga nisbatan ularning avlodlari hayot sharoitlariga chidamsizrok bo’ladi) kiskaradi
3.11 Ekologik omillarning o’zaro ta‘siri. Har xil ekologik omillar bir-biriga bog’liq bo’ladi. Bitta omilning o’zgarishi boshqa omilning o’zgarishiga olib keladi bu hodisa ekologik omillarning o’zaro ta‘siri deb nom olgan.
Abiotik iklim omillarining eng muximi harorat va namlik. Ularning o’zaro ta‘siri ikkita asosiy: dengiz va kontinental iklim turi bilan shakllanadi. Dengiz iklimi kontinentalga nisbatan,namlik va xaroratning shiddatsiz uzgarib turish xususiyatiga ega. Barchamizning uz tajribamizdan ma‘lumki, namlik yukori bulganda, baland va past harorat mu‘tadilga nisbatan inson o’zini yomon his etadi.
Omillarning o’zaro ta‘sirida bitta omilning boshqasiga kisman almashtirish o’ziga xos shaklga ega. Bitta omilning ta‘siri pasayib, boshqa omilning ta‘siri kuchayish hodisasi kompensatsiya effekti deb nom olgan. Masalan, ma‘lumki, Peruning kator tumanlarida yillab yogingarchiliklar bulmaydi. O’simliklar yetishmagan namlikni xavo orkali tuplab kompensatsiya kiladi. Xar kanday muhit sharoiti kisman boshqasiga urin almashtirish mumkin, ya‘ni bitta va usha tashqi effektning ichki ekologik xodislar sababi turlicha bo’lishi mumkin. Masalan, doimiy yam-yashil janubiy o’simliklar ko’prok kontinentalli iklimda urmonlarning yukori ximoya yaruslarida usishga moslashgan. Bu xoltda iklim omili biotik omil bilan urin almashtiradi. Birok bitta ekologik omilni boshkasi butunlay urnini bosolmaydi.
3.12 Ekologik jarayonlar va ekologik omillar. Ekologik omillarning uzok va yunaltirilgan harakatlari yigindisi organizmlarni ekotizim va butun biosferada uning jamoasini o’zgarishiga olib keladi. Bu o’zgarishlarni ekologik jarayonlar sifatida aniqlash mumkin. Yashab turgan muhitni yoki insonni urab turgan muhitni yomonlashtirishni belgilaydigan barcha jaryonlar uchun umumiy bo’lgan detirioratsiya (Kommoner, 1972) atamasi taklif etilgan. Xozirgi paytda «atrof muhitni ifloslanishi» atamasining ishlatilishi kisman sodir bulayotgan jaryonlarni ifodalaydi.
Deterioratsiyaga teskari (deteriorizatsiya) jarayoni xorijy adabiyotlarda konservatsiya nomini olgan. Birok bu atama unchalik aniqlikka ega emas. Kayta tiklanish, saklash, «soglomlashtirish» atamalari aniqrok ifoda etadi. Shuningdek «melioratsiya» atamasidan ham keng foydalaniladi. Agar ilgari undan faqat yerlarni yaxshilash bo’yicha foydalanilgan bo’lsa, ayni paytda atrof muhitni yaxshilash bo’yicha barcha tarbirlarda foydalanildi.
Yukorida keltirilgan atamalar bilan birgalikda: intoksikatsiya (tirik organizmlarni degradatsiyaga uchratuvchi), kontaminatsiya (ekotizimlarning kimyoviy zararsiz parchalanmaydigan moddalar bilan ifloslanishi), peyorizatsiya ( muhit estetikasining buzilishi), dezertifikatsiya (chullanish) kabi bir kator atama va tushunchalardan foydalaniladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
