О‘zbyekiston Ryespublikasi Oliy va О‘rta maxsus ta’lim Vazirligi

§ 10.3. Iqtisodiy intyegraцiyaning milliy davlatlar iqtisodiyotiga ta’siri
YEvropa ҳamjamiyati yuzaga kyelgunga qadar iqtisodiyot fanida «iqtisodiy intyegraцiya» tyermini ma’lum emas edi. Biroq milliy davlatlar orasidagi «bozorlar intyegraцiyasi» va «siyosat intyegraцiyasi» kabi jarayonlar uzoq vaqtlardan byeri mavjud. YAgona milliy bozorlar savdoning stixiyali rivojlanishi va myeҳnat taqsimoti natijasida shakllanib kyeldi. Bu jarayonlarning yuqori bosqichi sifatida birlashgan xalq xо‘jaligi komplyekslarining yuzaga kyelishi bо‘ldi.
YEvropa intyegraцiyalashuvining yо‘li ҳam shu kabi bо‘ldi: yagona ichki bozor yaratildi, YEvropa ҳamjamiyati bо‘ylab yagona iqtisodiy qonunchilik tizimi va yagona (yoki ҳyech bо‘lmaganda uyg‘unlashgan) iqtisodiy siyosat olib borila boshlandi. Biroq aloҳida olingan milliy davlatlar ichidagi birlashtiruvchi jarayonlar bilan davlatlararo birlashtiruvchi jarayonlar orasida jiddiy sifat jiҳatidan farqlar mavjud edi.
Faqatgina 50-yillarga kyelibgina tadqiqotchilar jamoatchilik diqqat-e’tiborini erkin savdo zonalarini va bojxona ittifoqlarini tashkil etish shubҳasiz dunyo miqyosida erkin savdo paradigmasidan chyekinish ekanligiga qarata boshlashdi.
Intyegraцiya - intyegraцion guruҳ ichida erkin savdoning maksimal rivojini, lyekin shu bilan birga ushbu guruҳ va tashqi olam orasidagi protyekцionizmning kuchayishini anglatadi. SHu sababli, ҳududiy intyegraцiyaning raцionalligi yoki irraцionalligi masalasi, pirovard natijada, ikki о‘zaro qarama-qarshi samaralarning nisbatiga kyeltiriladi.
Bir tomondan, agarda erkin savdo zonasini yoki bojxona ittifoqini yaratilishi natijasida qimmat ichki ishlab chiqarishni arzonroq import bilan almashtirilsa, u ҳolda «savdoni tashkil etish» (trade creation) rо‘y byeradi. Boshqa tarafdan, agarda intyegraцiya natijasida uchinchi davlatlardan olinadigan arzon import, erkin savdo zonasi yoki bojxona ittifoqi bо‘yicha qо‘shni-davlatdan olinadigan qimmat import bilan almashtirilsa, u ҳolda «savdoni chalg‘itish» (trade diversion) rо‘y byeradi. Birinchi bor bu konцyepцiya Dj.Vinyer va M.Biye lar tomonidan 1950 yilda, ya’ni «oltilik»ning bojxona ittifoqi tuzishiga qadar, ilgari surilgan edi.⁸
Agar:

• 
  Tovarlar va ishlab chiqarish omillari bozorlarida mukammal raqobat mavjud;
  
• 
  Barcha ryesurslar tо‘la mashg‘ul;
  
• 
  Barcha kattaliklar biror bir xarajatsiz yangi sharoitlarga avtomatik tarzda moslashadi;
  
• 
  Aloҳida olingan davlat ichida omillarning tо‘la mobilligi, ҳamda davlatlararo omillarda mobillikning absolyut yо‘qligi;
  
• 
  Xarajatlar va narxlarning aniq mosligi;
  

kabilar о‘rinli dyeb qabul qilinsa, u ҳolda N (bojxona ittifoqiga kirishni ryejalashtirayotgan mamlakat), davlatlar orasidagi savdoning shakllanishi va chalg‘itilishi orasidagi nisbat, R (N davlatning bojxona ittifoqi bо‘yicha potyenцial shyerigi) va W (dunyoning barcha boshqa davlatlari) quyidagi diagramma kо‘rinishida tasvirlanishi mumkin:

11.3.1.-rasm. Savdoning tashkil etilishi va savdodan chyetlanish.

Eslatma. 11.1.-rasmdagi koordinatalar о‘qi ma’lum turdagi tovarning narxi va miqdorini anglatadi.

D_H - ushbu tovarga H mamlakatning eҳtiyojlik egri chizig‘i;
S_W – ushbu tovarni jaҳon bozori yoki W mamlakatlarining takliflari egri chizig‘i (taklifning butkul elastikligi va bojxona tariflari yо‘qligi sharti asosida);
S_H – ushbu tovarni H mamlakati tomonidan taklif egri chizig‘i;
S_H+P - H va P lar birgalikdagi (tariflar yо‘qligi sharti asosida) takliflarining egri chizig‘i. Bunda H va P mamlakatlardagi taklif baҳosi о‘rta jaҳon baҳolaridan yuqori dyeb faraz qilinadi, aks ҳolda bojxona ittifoqini tuzishga ma’no bо‘lmay qoladi.
Agarda N mamlakat jaҳonning barcha mamlakatlari bilan erkin savdo ryejimiga ega bо‘lsa, talab va taklifning muvozanat nuqtasi shunday R nuqta bо‘ladiki, bunda ushbu tovarning minimal ichki baҳosi (OA) ga va ichki istye’molning maksimal ҳajmi q_S ga erishiladi. Bunda N mamlakat ushbu tovarni о‘zida ishlab chiqarmaydi va bojxona daromadini olmaydi dyeb faraz qilinadi.
Agarda N mamlakat AD ga tyeng bо‘lgan nodiskriminaцion t_H tarif kiritsa, u ҳolda ushbu tovarning N mamlakatdagi samarali taklif chizig‘i BREFQT kо‘rinishni oladi: о‘zining taklif chizig‘i YE nuqtagacha, kyeyin jaҳon bozorining [S_W (1+t_H)] tarif bilan chyegaralangan taklif chizig‘i. Tovarning ichki baҳosi bunda OD ga tyeng, ichki ishlab chiqarish ҳajmi –Oq₂ , ichki istye’mol ҳajmi – Oq₃ , import ҳajmi esa- q₂q₃ . N mamlakat import maҳsulot uchun q₂ LMqq₃ a ni tо‘laydi, о‘z navbatida mamlakat ichidagi istye’molchilar esa- q₂ Efq₃ (a+b+c). Ular orasidagi farq (LEFMqb+c) davlatning bojxona daromadini tashkil etadi.
Faraz qilaylik, N va R mamlakatlar bojxona ittifoqini tuzsinlar. Bu ҳolda AD tarif R davlatdan boshqa dunyoning barcha davlatlariga taalluqli bо‘ladi. Unda samarali taklif BRGQT kо‘rinishdagi chiziq bо‘ladi. Bojxona ittifoqi ҳuduidagi narx, N mamlakatdagi ichki ishlab chiqarishning q₁ darajagacha qisqarishi natijasida, OC darajagacha tushadi. Import esa q₁ q₄ gacha, istye’mol esa Oq₄ gacha kо‘tariladi, Qо‘shimcha importning ҳammasi R mamlakatdan kyeladi.
Barcha shu о‘zgarishlar natijasida ҳosil bо‘ladigan iqtisodiy samarani baҳolash, istye’molchining foydasi nuqtai nazaridan amalga oshiriladi (bunda ishlab chiqaruvchining qiziqishlari e’tiborga olinmaydi, chunki avvaldan kyelishib olgan shartlar bо‘yicha ushbu soҳada band bо‘lgan ryesurslar avtomatik tarzda boshqa soҳalarda ishlatila boshlaydi).
Nodiskriminaцion tarif shartlarida mavjud bо‘lgan ҳolatga solishtirilganda, istye’molchining yutug‘i CDFG (qd+e+c+f) ni tashkil etadi. YUtuqning bir qismi (d) ishlab chiqaruvchilar foydasining kamayishi natijasida, boshqa qismi (s) - bojxona daromadining qaytishi natijasida ҳosil bо‘ladi. SHu sababli, bojxona ittifoqini toza ҳolda о‘rganish natijasida, faqatgina e va f qismlarnigina ҳisobga olish darkor.
Ichki ishlab chiqarishning Oq₂ dan Oq₁ gacha kamayishi importning q₁ q₂ kattalikka oshishiga olib kyeladi. Importning narxi q₁JIq₂ ni, xuddi shu miqdordagi tovarni ichki ishlab chiqarishning narxi esa q₁JEq₂ ni tashkil etadi. SHunday qilib, istye’molchilarning yutug‘i ye ga tyeng bо‘ladi. Istye’molning Oq₃ dan Oq₄ gacha о‘sishi importning q₃ q₄ kattalikka oshishiga olib kyeladi. Qо‘shimcha importning narxi q₃HGq₄ ga, import qilingan tovarlar byeradigan qoniqtirish kattaligi (shartli miqdoriy ifodasi) esa q₃FGq₄ ga tyeng bо‘ladi. Dyemak, toza yutuq f ga tyeng.
SHuni ҳisobga olish lozimki, erkin savdoda q₂q₃ importning narxi a ga tyeng bо‘lgan bо‘lar edi. Bojxona ittifoqini tashkil etilgandan kyeyin bu raqam a+b gacha oshadi., lyekin bunda davlat b ga tyeng kattalikdagi bojxona daromadini yо‘qotadi. SHuning uchun, bojxona ittifoqining samaradorligini xulosaviy baҳolash uchun savdoni tashkil etish (yoki toza yutuq) kattaligini ifodalovchi e+f zonasi bilan,savdodan chyetlanish (yoki toza yutqazuv) ni ifodalovchi b zonani solishtirish zarur.
Vinyer va Biyelarning konцyepцiyasidan yana bir juda muҳim xulosa kyelib chiqadi. Agarda bojxona ittifoqi tarifning uni man qiluvchi darajaga olib kyeluvchi kattaligida tashkil qilinayotgan bо‘lsa, bojxona ittifoqining о‘rnatilishi batamom savdoni tashkil etilishiga olib kyeladi. Lyekin agarda N mamlakat bojxona ittifoqiga erkin savdo ryejimidan о‘tsa, u ҳolda bojxona ittifoqining yaratilishi natijasi batamomsavdodan chyetlanishga olib kyeladi.⁹
Savdoni «tashkil etish» va «sadodan chyetlanish» tushunchalari xalqaro savdoning «sof» nazariyasi doirasida paydo bо‘ldi. Ular butunlay sun’iy shartlar va farazlar asosida qurilgan. Bunda YEvropa ittifoqi oddiygina bojxona ittifoqi doirasidan anchagina kyengroq ekanligi ҳisobga olinayotgani yо‘q. SHu sababli, yevropa intyegraцiyasining samarai batamom savdoni tashkil etish – savdodan chyetlanish samarasi bilangina aniqlanib qolmaydi.
A.Kupyer va B.F.Massyellar 1965 yili asosli ravishda ta’kidlashgan ediki, N mamlakat bojxona ittifoqini tashkil etishdan avval bо‘lajak shyerigini qо‘shgan ҳolda barcha mamlakatlar uchun bojxona tarifini kamaytirishi mumkin. U ҳolda bojxona ittifoqi OS narxda tashkil etiladi. Bu esa shuni anglatadiki, savdoni tashkil etish natijasida e+f foyda olinadi,savdodan chyetlanish bо‘yicha yо‘qotishlar esa bо‘lmaydi, chunki samarali talab yangi yaizig‘i BJGU bо‘ladi. Bundan esa N mamlakatga uchinchi mamlakatlardan tovarlar avvalgidyek a narx bо‘yicha kyelavyeradi. SHu bilan birga savdoning tashkil etishi munosabati bilan kyelib chiqadigan barcha qо‘shimcha import arzonroq bо‘ladi SHu yili X.Dj.Djonsonning ishi paydo bо‘ldi, unda yaqqol kyeynsianlik motivlari yangradi, xususan, xususiy va jamoat sarf-xarajatlarini ajratish kо‘rindi. Djonson ҳukumatlar tariflardan asosan iqtisoddan tashqari maqsadlar, birinchi navbatda jamiyat eҳtiyojlarini qondirish, milliy sanoat va daromadni ҳimoya qilish kabi maqsadlarga erishish uchun foydalanishlari isbotlashga о‘rinib kо‘rdi. SHunday muloҳazalarga asoslangan protyekцion siyosat о‘zining iqtisodiy ma’nosiga ega. Uning limiti milliy sanoat faoliyatining jamiyat tomonidan istye’mol qilinishing maksimal foydaliligi bilan ishlab chiqarishni xalqaro raqobatdan ҳimoya qilish natijasida yuzaga kyeladigan maksimal ortiqcha xususiy sarf-xarajatlar orasidagi muvozanat nuqtasi bо‘ladi. Bu sarf xarajatlar ikki qismdan iborat: ishlab chiqarishning chyegaraviy sarf xarajatlari, ҳamda xususiy istye’molning chyegaraviy sarf-xarajatlari.Birinchi elyemyent ishlab chiqarishning ichki sarf-xarajatlari jaҳonnikidan qanchalik kо‘p bо‘lishi bilan aniqlanadi. Ikkinchisi esa bojxona tariflarining о‘rnatilishi va ichki bozorda narxlarning kо‘tarilishi natijasida istye’mol talabining kamayishiga tyeng. Ikkinchi elyemyentning dinamikasi tarif kattaligi va talab va taklifning elastikligiga bog‘liq bо‘ladi. Muvozanat nuqtasi sanoat ishlab chiqarishining jamiyat tomonidan afzal dyeb topilishining miqdoriy ifodasi bо‘lib xizmat qiladi.
Agarda bu sxyemani faqatgina N mamlakatga emas, balki uning bojxona ittifoqi bо‘yicha shyerigiga ҳam qо‘llanilsa, u ҳolda ikkala mamlakat ҳam nafaqat savdoni tashkil etishdan, balkisavdodan chyetlanishdan ҳam yutishi kyelib chiqadi. Bundan tashqari,savdodan chyetlanish N mamlakat uchun maqsadga muvofiqroq, chunki bunda ichki sanoat ishlab chiqarishini qisqartirish talab etilmaydi. Savdoni tashkil etish ҳam chalg‘itish ҳam ishlab chiqarish kо‘lamini kyegaytirish ҳisobiga ijobiy samara byerishi mumkin.
YEvropa intyegraцiyasining jaҳon iqtisodiyotida mustaqil voqyelik sifatida iqtisodiy asoslarini anglash borasidagi birinchi qadamlar 50-yillarning boshlarida mashҳur golland iqtisodchisi YAn Tinbyergyen tomonidan amalga oshirildi. U birinchi bо‘lib «salbiy» va «ijobiy» intyegraцiya orasidagi farqni kо‘rsatib byerdi. Salbiy intyegraцiya, oddiygina, tovarlar, xizmatlar va ishlab chiqarish faktorlarining chyegaralararo xarakatlari yо‘lidagi tо‘siqlarni bartaraf etishni nazarda tutadi. Iqtisodiy nazariyaning an’anaviy kanonlariga kо‘ra, bu avtomatik tarzda raqobatni kuchayishiga, narxlarni tushishi va tovarlar, xizmatlar va ishlab chiqarish faktorlarining sifatini oshishiga, va natijada ekonomikaning samarali о‘sishiga olib kyeladi. Ijobiy intyegraцiya – bu tovarlar, xizmatlar va ishlab chiqarish faktorlari mobilligini yanada oshiruvchi qonunlar qabul qilinishi va institutlarning tashkil etilishidir.¹⁰
Intyegraцiya iqtisodiy nazariyasining rivojlanishi yо‘lidagi muҳim qadam bо‘lib B.Balassaning ishlari bо‘ldi, u intyegraцiyaning dinamik samaralarini va ularning intyegraцiyalashuvchi mamlakatlar yalpi ichki maҳsulotlarining о‘sish tyemplariga ta’sirini tizimlashtirishga ҳarakat qildi. Bu kabi dinamik samaralar qatoriga quyidagilar kiradi:

• 
  Ishlab chiqarish masshtablarini kyengaytirish ҳisobiga ҳosil bо‘ladigan iqtisod. Bunday iqtisod, agarda bozorni kyengaytirish firmalar va soҳalarga intyegraцion jarayonlar boshlangunga qadar ishlatilmagan ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish imkonini byerganda yuzaga kyeladi.
  
• 
  Firma va soҳalarga nisbatan tashqi bо‘lgan iqtisod. Bunday iqtisod butun iqtisoddagi umumiy va xususiy sarf-xarajatlarni kamytirish evaziga yuzaga kyelishi mumkin.
  
• 
  Qutublanish samarasi samarai. Bu samaraning moҳiyati qatnashuvchi mamlakatlarning birida boshqa mamlakatda savdoni tashkil etish yoki ishlab chiqarish faktorlarining boshqa yoqqa yо‘naltirilishi natijasida yuzaga kyeladigan iqtisodiy faoliyatning kumulyativ qisqarishidan iborat.
  
• 
  Ryeal invyestiцiyalar va ҳajmlarni joylashtirishga ta’sir.
  
• 
  Umumiy iqtisodiy samaradorlikka ta’sir.
  

Ali M.Elь-Agraaning muloҳazalari ҳam shu yо‘nalishdadir. Uning konцyepцiyasiga kо‘ra, erkin savdo va bojxona ittifoqi zonalarining afzalliklari qatoriga quyidagilar kiradi:

• 
  Solishtirma afzalliklar qonuniga mos ravishda ixtisoslashishning kyengayishi natijasida ishlab chiqarish samarodorligining о‘sishi.
  
• 
  Bozor kо‘lamining kyengayishi natijasida ҳosil bо‘ladigan ishlab chiqarish masshtabinining iqtisodi samarasidan yaxshiroq foydalanish natijasida ishlab chiqarish ҳajmining о‘sishi.
  
• 
  Savdo shart-sharoitlarini yaxshilashga imkoniyat byeruvchi, xalqaro maydondagi muzokaralar poziцiyasining mustaҳkamlanishi.
  
• 
  Kuchliroq raqobat natijasidazarur bо‘lib boradigan ishlab chiqarish samaradorligi soҳasidagi о‘zgarishlar.
  
• 
  Ilmiy-tyexnik progryess tyezlanishi natijasida paydo bо‘ladigan va ishlab chiqarish faktorlarida miqdor jiҳatidan ҳam, sift jiҳatidan ҳam aks etuvchi о‘zgarishlar.
  

Iqtisodiy intyegraцiyaning yanada yuqori shakllari quyidagilar natijasida qо‘shimcha ijobiy samara byeradi:

• 
  CHyegaralararo savdoga ҳalaqit qiluvchi tо‘siqlarni bartaraf etish borasidagi ishlab chiqarish faktorlari mobilligining о‘sishi;
  
• 
  Pul-kryedit va solik siyosatining koordinaцiyasi;
  
• 
  Tо‘la bandlikka о‘tish, tyezkor iqtisodiy о‘sish va intyegraцiyalashuvchi mamlakatlarning umumiy maqsadlariga daromadni adolatli taqsimlash ¹¹