О‘zbyekiston Ryespublikasi Oliy va О‘rta maxsus ta’lim Vazirligi

§ 9.2. Rivojlanayotgan mamlakatlarning xalqaro
tovar almashinuvida tutgan о‘rni va roli
Xalqaro myeҳnat taqsimotida faol ishtirok etish, jaҳon xо‘jaligi alokalarining rivojlanishi, moliyaviy ryesurslarning mamlakatlararo okib yurishi, iqtisodiy tarakkiyotning asosiy shart-sharoitlariga aylanib koldi. Mustakil davlat sifatida jaҳon ҳamjamiyatida ishtirok etish orqali, rivojlanayotgan mamlakatlarning barchasi 60-70 yillardan e’tiboran xalqaro myeҳnat taqsimotida faol ishtirok etishga intilib kyelmoqda.
Ularning xalqaro myeҳnat taqsimotida faol ishtirok etish zaruriyati tayyor maxsulot ishlab chiqarish uchun zarur bо‘lgan barcha narsalarni yetishtirish imkoniyatiga ega emasligi bilan asoslanadi. Xozirgi kunda rivojlanayotgan mamlakatlar dyeyarli sanoati rivojlangan mamlakatlar uchun xom – ashyo yetishtirib byeruvchi ҳamda nisbatan arzon ishchi kuchi manbai bо‘lib qolmoqda.
Xalqaro myeҳnat taqsimotida xо‘jalik faoliyatining barcha shakllari jamlangan. Eng muҳimi, xalqaro savdoning asosini tashkil etuvchi xom – ashyo va tayyor maxsulotlarni ishlab chiqarish barcha rivojlanayotgan mamlakatlar bilan dunyoning boshqa rivojlangan davlatlari о‘rtasidagi tovar almashinuvini ta’minlaydi. Xalqaro savdo eng kambag‘al rivojlanayotgan mamlakatlar uchun ҳam tashqi daromadning eng muҳim manbai bо‘lib ҳisoblanadi. Ammo, matyerial va enyergiya sig‘imining kyeyingi yillarida kamayishi munosabati bilan rivojlangan mamlakatning о‘sishida tabiiy xom - ashyolarning xalqaro savdodagi tutgan о‘rni pasayib borish tyendyenцiyalari namoyon bо‘lmoqda. SHunga muvofiq u 1991 yilda jaҳon eksporti umumiy ulushining 25% ni tashkil etgan edi. Jaҳon iqtisodiyotida 70-90 yillarda Afrikaning rivojlanayotgan mamalakatlarini umumiy eksport ҳajmidagi ulushi qisqarib borganligi qayd etiladi. Osiyo mamlakatlaridan jо‘natilayotgan sanoat va qishloq xо‘jalik mollarining doimiy о‘sib borganligiga qaramasdan u 2 barobarga pasayib kyetgan edi. Eksportini asosini tashkil etuvchi xom- ashyolardan iborat bо‘lgan rivojlanayotgan mamlakatlarda, ularning jaҳon bozorida egallab turgan poziцiyalarining yomonlashuvini tuxtatish imkoniyatiga ega bо‘lgan kushimcha eksport ryesurslarini izlab topishga bо‘lgan kuchli extiyoj syezilmoqda. Buning uchun, eksportning xilma-xilligini ta’minlashga, ya’ni chiqariladigan xom-ashyolarni qayta ishlash, boshqa turdagi sanoat maxsulotlarni jaҳon bozoridagi erkin xarakatini ta’minlash, eng muҳim ustuvor yо‘nalishlardan biri bо‘lib qolmoqda.
An’anaviy tovarlar eksporti ҳajmini kyengaytirish borasidagi kо‘pchilik muammolarga qaramasdan, rivojlanayotgan mamlakatlarning jaҳon eksportidagi umumiy ulushi asta-syekinlik bilan о‘sib bormoqda. SHuningdyek, u 1987 yildagi 22% о‘rniga 1992 yilga kyelib 24,7% ga yetgan edi. 1993 yilda rivojlanayotgan mamlakatlarning eksportini fizik ҳajmi, sanoati rivojlanayotgan mamlakatlarda 1,2 % ga qisqarganiga qaramasdan, yana 10% ga ortgan edi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda jami eksportni tarkiblashtirish jarayonlari ҳam sodir bо‘lmoqda. SHuningdyek, rivojlanayotgan mamlakatlar eksportidgi sanoat mollarining ulushi (rangli matyeriallarni ҳisobga olganda) 1991 yilda 57,7% ga yetgan edi.
Rivojlanayotgan mamlakatlarning eksportidagi sanoat mollarining ulushi ҳam usib bordi. Agar u 1970 yilda – 7,6% ni tashkil etgan bо‘lsa, 1980 yilda 11% ni , 1991 yilda 19,5% ni , 1995 yilda 25%, 2003 yilda esa 30%ni tashkil etgan edi. Xullas,jaxon xо‘jaligida 90 yillar rivojlanayotgan mamlakatlarning jaҳon eksportidagi ulushi doimiy о‘sishlik tyendyenцiyasiga ega, bо‘lganligi bilan xaraktyerlanadi.
Sanoat maxsulotlari eksporti ҳajmining о‘sishida, mashina va asbob – uskunalar eng muҳim rolь о‘ynamoqda. Ularni eksport qilish 1970-1990 yillarda 85-90 marotabaga usib, sanoatning umumiy ulushi 35-36% ni, tovarlar eksportining umumiy ҳajmi esa 22% ni tashkil etgan edi. Rivojlanayotgan mamlakatlarning ba’zi birlari (Eron, Kongo, Boliviya, Paragvay kabi 12 davlat) 1980-1990 yillar mobaynida xom-ashyo maxsulotlarni chyetga chiqarish ҳisobiga uzlarining xalqaro myeҳnat taqsimotida katnashish imkoniyatlarini kuchaytirishga erishdilar. Boshqa mamlakatlar esa, uzlarining jaҳon eksportidagi shaxsiy ulushlarini, sanoatda qayta ishlanadigan maxsulotlarning tashki bozordagi aktiv xarakati ҳisobiga oshirib borgan edi. О‘z navbatida, mazkur guruҳlar urtasidagi aloҳida mamlakatlar erishgan muvaffakiyatlarni ҳam aloҳida ajratib kо‘rsatish maqsadga muvofiqdir. Jaҳon iqtisodiyotida oldingi о‘rinlardan birida “yangi industrial mamlakatlar” borayotgan bо‘lsa, boshqa rivojlanayotgan mamlakatlar esa, eksportning asosini tashkil etuvchi sanoatni kuchaytirish va kyengaytirish borasida eng kam ulushni qо‘lga kiritishgan. Ba’zi birlari esa, masalan, Afrikaning eng yirik mamlakati ҳisoblanmish Nigyeriya о‘zining sanoat eksportidagi ulushini tobora qisqartirib bormoqda.
Xalqaro savdo misolida, rivojlanayotgan mamlakatlarning xalqaro myeҳnat taqsimotida ishtirok etishini baҳolash orqali jaҳon xо‘jaligi tizimining butunlay notyenglik asosida kurilganligini kurishimiz mumkin. Ba’zi bir rivojlanayotgan mamlakatlar ilmiy tyexnologik yutuklardan kam foydalanayotgan bir paytda, rivojlanayotgan dunyoning kolgan qismi oldindyek an’anaviy industriallashuvga, ba’zi bir qismi esa industriallashuvgacha bо‘lgan tyexnalogik yutuqlarga asoslanib tarakkiy etmoqda.
Rivojlanayotgan mamlakatlarning jaҳon iqtisodiyotidagi aҳvoli bilan bog‘lik bо‘lgan umumiy xolatlarni xaraktyerlash orqali shu narsani ta’kidlab о‘tish lozimki, qoloq rivojlanayotgan mamlakatlar borgan sari xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimidan “ajratib” qо‘yilmoqda. Bunday fikrlar 1996 yilda xalqaro savdoning rivojlanishiga bagishlab о‘tkazilgan BMT ning konfyeryenцiyasida (YUNKTAD) qilingan ma’ruzalarda kyeltirib о‘tilgan edi. Doklad avtorlarining fikricha, Urugvay, Raundi, doirasida amal qiluvchi global savdo bitimi maqomini olgan GATT – qishloq xо‘jaligi maxsulotlarini eksport qilishda subsidiyalarni qiskartirish kyerakligini ta’kidlab о‘tadi. Bunday vaziyat, kuchsiz rivojlangan mamlakatlarga nisbatan byerilgan kuchli zarba edi. Ҳozirgi kunda joҳon iqtisodiyotida bug‘doy, qand, gо‘sht va boshqa turdagi oziq-ovqat maxsulotlarining bozor narxlari oshib bormoqda. 2000 yilda 300-600 mlrd. dollarni tashkil etgan edi.
Dunyo savdosida xom-ashyo va oziq-ovqat maxsulotlarining ulushi tobora qisqarib borishi rolini yо‘qotmoqda. Iqtisodiy о‘sishni qо‘llab-quvvatlash maqsadidagi xom-ashyoviy ixtisoslashuv esa vaqtincha о‘zining yordamchilik rolini bajarishga kodirligini kо‘rsatmoqda xalos. Xalqaro savdoning rivojlanish tyendyenцiyalarini guvoҳlik byerishicha; sо‘nggi о‘n yilliklarda turli xildagi xizmatlarning ҳajmi va aҳamiyati byeqiyos darajada о‘sib bormoqda.
Rivojlanayotgan mamlakatlar о‘zlarining bu yо‘ldagi imkoniyatlaridan samarali foydalanmoqdalar. Masalan, sayyoxlik va myeҳnat bilan bog‘lik xizmatlar, turli xildagi “iflos” va past maosh tо‘lanadigan ishlar uchun ishchi kuchlarini eksport qilish shular jumlasidandir.
Sayyoҳlik kо‘p yillardan buyon, rivojlanayotgan mamlakatlar uchun xorijiy valyutalar tushumining asosiy manbalardan biri bо‘lib qolmoqda. Misr uchun turizm soҳasidan kyelayotgan daromad xorijiy mamlakatlarda vaqtinchalik band bо‘lgan misrlik ishchilar ҳisobidan kyeladigan valyutalar va xorijiy yordamlardan kyeyingi uchinchi о‘rinni egallaydi. Sо‘nggi yillarda turizm Turkiyada yuqori sur’atlar bilan rivojlanib bormoqda. Bu kо‘rsatkich turizmning umum jaҳon miqyosidagi 4% li о‘sish kо‘rsatkichi bilan taqqoslanganda, yiliga 8%ni tashkil etadi. Turkiya kо‘proq milliy iqtisodiyotning turizm tarmog‘ini dinamik rivojlanishi bilan farq qiluvchi byesh mamlakat qatoriga kiritilgan. SHu narsa kutilmoqdaki, 2005 yillarning oxiriga borib Turkiya sayyoxlikdan tushadigan daromadning о‘lchami bо‘yicha dunyoda oltinchi о‘rinni egallashi bashorat qilinmoqda.