О‘zbyekiston Ryespublikasi Oliy va О‘rta maxsus ta’lim Vazirligi

§ 2.2. Xalqaro savdoning klassik nazariyalari
Myerkantilistik nazariya.
О‘rta asrlar fyeodalizmining taraqqiyoti davrida dyengiz sayyoxchiligi yutuklariga asoslangan buyuk jugrofiy kashfiyotlar yangi kitьalarga borish imkoniyatini byerdi. Fap6iy yarim sharda topilgan oltin undan pul sifatida foydalanish imkoniyatlarini syezilarli darajada kyengaytirdi. Milliy davlatlar mustaxkamlana bordi, ularning eng kuchlilari esa kuchsizlarini bosib olib uzlarining koloniyalariga aylantirdi va о‘z ta’sir doiralarini kyengaytirish uchun kurash olib bordi. SHaharlar iqtisodiy markazlar sifatida yana ham muximrok ahamiyat kasb eta boshladi.
San’atdagi Uygonish davri ta’lim soxasida ham sifat jixatdan yangi pogonaga sakrashga olib kyeldi. Ana shunday tarixiy vaziyatda о‘z-о‘zini ta’minlashga karatilgan fyeodal nazariyalar doirasidan chyetga chiqa oladigan va yangi xо‘jalik tizimi doirasida tovarning ahamiyatini asoslab byeradigan hamda milliy davlatlarning xorijga ekspansiyalarini amalga oshirishi zarurligini isbotlab byeruvchi iqtisodiy nazariyaga extiyoj tug‘ildi. Myerkantilizm ana shunday nazariyaga aylandi.
Myerkantilizm iqtisodiy ta’limotning bir yо‘nalishi bо‘lib, u yevropalik olimlar (Tomas Mun (1571-1641), Charles Davenant (1656-1714) Jaen Baptiste Colbert (1619-1683), Sir William Petty (1623-1687)) tomonidan ishlab chikilgan. Myerkantilistlar ishlab chiqarishning tovar tabiatiga urg‘u byerishgan.
Myerkantilistlar nuqtai nazariga kо‘ra, dunyo chyeklangan mikdordagi boyliklarga ega, shuning uchun bir mamlakatning boyishi fakatgina boshqa mamlakatning kambag‘allashuvi hisobiga yuz byerishi mumkin. Boylikning kо‘payishi qayta taqsimlanish orkali mumkin bо‘lganligi bois, har bir mamlakatga kuchli iqtisodiyotdan tashkari armiya, xarbiy va savdo flotini о‘z ichiga olgan kuchli davlat "mashina"si ham kyerakki, u mamlakatning boshka mamlakatlardan ustunligini ta’minlay olsin.
Myerkantilistlar iqtisodiy tizimni uch tarmoqdan - ishlab chiqarish, kishlok xо‘jaligi tarmoklari va xorijiy koloniyalardan tashkil topgan dyeb hisoblashadi. Savdogarlarga iqtisodiy tizimning muvaffaqiyatli faoliyat olib borishi uchun zarur bо‘lgan eng muhim guruh, myehnatga esa asosiy ishlab chiqarish omili sifatida qaralgan.
Mamlakat boyligini bu mamlakatda mavjud bо‘lgan oltin va kumush miqdori bilan bog‘lagan holda, tashqi savdoning myerkantilistik maktabi namoyondalari milliy mavkyeni mustahkamlash uchun davlat kuyidagilarni amalga oshirishi kyerak dyeb xisoblaydi:
• ijobiy savdo balansini ushlab turish — tovarlarni mamlakatga olib kirishga nisbatan ularni chyetga kuprok olib chiqish, zyero bu mamlakatga oltin kirib kyelishini ta’minlaydi, bu esa $z navbatida ichki xarajatlar, ishlab chiqarish va bandlikni oshiradi;
• ijobiy savdo koldigini ta’minlash maksadida eksportni kupaytirish va importni kiskartirish uchun tashki savdoni tariflar, kvotalar va savdo siyosatining boshka dastaklari yordamida tartibga solish;
• chyetga xomashyo olib chiqishni kyeskin chyegaralash yoki ta’kiklash, mamlakatda kazib olinmaydigan xomashyolarni chyetdan bojlarsiz import kilishga ruxsat byerish, bu oltin zaxiralarini jamlash va tayyor maxsulotlarning eksport narxlarini past darajada ushlab turish imkoniyatini byeradi;
• koloniyalarning myetropoliyadan tashkari barcha boshka mamlakatlar bilan xar kanday savdosini ta’kiklash, fakat myetropoliyagina koloniyalarda ishlab chikarilgan tovarlarni xorijga sotishi mumkin, shu bilan birgalikda koloniyalarda tayyor tavarlar ishlab chiqarishni ta’kiklash orkali ularni myetropoliya uchun xomashyo etkazib byeruvchiga aylantirish.
Myerkantilistik karashlardan iqtisodiy tizim tо‘la bо‘lmagan bandlik sharoitida faoliyat olib borayotganligi kyelib chikadi, buning natijasida esa chyetdan kirib kyelgan kushimcha oltin ortikcha ishchi kuchi bilan birlashishi va ishlab chiqarishni kupaytirishi mumkin. Aks xolda esa, ya’ni tupik bandlik nazarda tutilsa, chyetdan oltin kirib kyelishi inflyaцiyani о‘sishiga olib kyeladi, bu esa ushbu oltinlardan samarali foydalanish imkoniyatini byermaydi.
Amaldagi iqtisodiy siyosat
Myerkantilizm namoyondalari dunyoqarashlari bilan asoslangan amaliy iqtisodiy siyosat kimmatbaxo myetallarni ishlatish va ayirboshlash ustidan davlat nazoratini о‘rnatilishiga olib kyeldi. Hukumat xususiy shaxslar tomonidan oltin va kumushni chyetga olib chiqishni ta’kiklab kuyishga harakat kila boshladi. Qо‘lga tushib kolganlar turli jazolarga, xattoki о‘lim jazosigacha mahkum kilindi.
Hukumat tashki savdoni amalga oshrishni aloxida yunalishlar bо‘yicha va aloxida kompaniyalargagina ruxsat byerardi. Bu kompaniyalarning asosiy vazifasi savdo balansini ijobiy koldikka erishishini ta’minlash adi. Usha paytda vujudga kyelgan savdo monopoliyalari —«Hudson Bay Company» va «Dutch East India Traiding Company» — bir nacha о‘n yillab, XVIII asrning о‘rtalarigacha faoliyat olib bordi. Bundan tashkari, hukumat eksportga subsidiyalar ajratgan, is’tyemol tovarlar importiga bojxona bojlari joriy etgan, ayni paytda eksport tovarga aylantirish mumkin bulgan xom ashyo importiga boj joriy etilmagan.
Myerkantilistlarning xalqaro savdo nazariyasi uchun syezilarli hissasi shundaki, ular mamlakatning iqtisodiy tarakkiyotida xalqaro savdoning ahamiyatini kayd etdilar va uni rivojlantirish modyellaridan birini ishlab chikdilar. Ular zamonaviy iqtisodiyotda ishlatiladigan tо‘lov balansi tushunchasini birinchilardan bо‘lib izohlab byerishgan.
Myerkantilistlar dunyokarashlarining chyegaralanib kolganligi shundaki, ular bir mamlakatning boyishi fakatgina u savdo olib borayotgan boshka mamlakatning kambagallashuvi xisobiga yuz byerishi mumkin dyeb xisobladilar, xalqaro iqtisodiyot rivojlanib borishini, binobarin mamlakatning rivojlanishi mavjud boylik chyegarasida emas, balki bu boylikni kupaytirish xisobiga ham yuz byerishi mumkinligini tushuna olmadilar. Birok bir muncha kyeyinrok vujudga kyelgan fiziokratlar ta’limotlaridan farkli ularok, myerkantilistlarning karashlari ilmiy tafakkurni xalqaro iqtisodiyotda klassik maktab goyalari tomon undadi.
Myerkantilistlar maktabi iqtisodiyotda bir yuz ellik yil xukmronlik kiddi. Buning natijasida XVIII asrning boshlariga kyelib, xalqaro savdo barcha mumkin bulgan, ba’zan umuman sun’iy chyeklashlar turi bilan urab tashlandi. Turli davlatlar tomonidan ishlab chikilgan savdo koidalari nafakat о‘zaro savdo yо‘liga ulkan g‘ov bо‘lardi, balki tugilib kyelayotgan kapitalistik ishlab chiqarish extiyojlariga ham moye kyelmas edi.
Ingliz iqtisodchisi David Xьyum “narx-oltin-oqimlar” о‘zaro ta’siri myexanizmini ishlab chqish orqali birinchilardan bо‘lib myerkantilistlarga zarba byerdi. U myerkantilistlarning, mamlakat о‘zida mavjud oltin miqdorini chyeksiz kо‘paytirib borishi mumkin, bu uning xalqaro bozordagi raqobatbardoshligiga ta’sir kо‘rsatmaydi, dyegan fikrlarining notо‘g‘riligini kо‘satib byerdi.
David Xьyum savdo balansini ijobiy qoldiqda ushlab turish natijasida oltinning oqib kirishi mamlakat ichida pul taklifining ortishiga, ish haqi va narxlarning kо‘tarilishiga olib kyelishi mumkinligiga о‘z e’tiborini qaratdi. Narxlarning oshishi natijasida mamlakatning raqobatbardoshligi pasayadi. Aksincha, oltinning chiqib kyetishi mamlakat ichida pul taklifining kamayishiga, ish haqi va narxlarning pasyishiga olib kyeladi va mamlakat raqobatbardoshligi ortadi. Binobarin, mamlakat savdo balansi qoldig‘ini hamisha ijobiy holatda ushlab tura olmaydi – bunga ichki iqtisodiy omillar yо‘l qо‘ymaydi. Oltinning harakati milliy iqtisodiyotlarni sozlab turadigan nozik myexanizm hisoblanadi, buning natijasida eksport miqdori import miqdori bilan tyenglashadi va savdo qoldig‘i nolga aylanadi.
Bu tamoyil quyidagilarga asoslanib ishlab chiqilgan: Muomaladagi pul miqdori bilan narx darajasi о‘rtasida tо‘g‘ridan tо‘g‘ri bog‘liqlik mavjud; Har ikki mamlakatda tо‘liq bandlik hukmron; Sotiladigan tovarlarga talab narx bо‘yicha egiluvchan; Tovarlar bozorida ham, ishlab chiqarish omillari bozorida ham sof raqobat hukmron; Milliy valyuta oltinga, oltin milliy valyutaga erkin ayirboshlanadi.
Mana shu shartlar bajarilganda savdo balansining muvozanatlashuvi avtomat ravishda yuz byeradi.
SHunday qilib, myerkantilistlar birinchi bо‘lib xalqaro savdoning о‘ziga xos modyelini taklif etdilar. Ular mamlakatning boyligi mamlakatda mavjud bо‘lgan oltin va kumush miqdori bilan bog‘liq dyeb hisobladilar. Myerkantilistlar tovarlarni mamlakatga olib kirishga nisbatan ularni chyetga qо‘proq olib chiqish, eksportni kо‘paytirish va importni qisqartirish uchun tashqi savdoni tartibga solish, chyetga xomashyo olib chiqishni kyeskin chyegaralash yoki ta’qiqlash, xomashyolarni chyetdan bojlarsiz import qilishga ruxsat byerish, koloniyalarning myetropoliyadan tashqari barcha boshqa mamlakatlar bilan har qanday savdosini ta’qiqlash kyerak dyeb ta’kidlaydilar.
Mana shu shartlar bajarilganda savdo balansining muvozanatlashuvi avtomat ravishda yuz byeradi.
SHunday kilib, myerkantilistlar birinchi bо‘lib xalqaro savdoning uziga xos modyelini taklif etdilar. Ular mamlakatning boyligi mamlakatda mavjud bulgan oltin va kumush mikdori bilan boglik dyeb xisobladilar. Myerkantilistlar tovarlarni mamlakatga olib kirishga nisbatan ularni chyetga kuprok olib chiqish, eksportni kupaytirish va importni kiskartirish uchun tashki savdoni tartibga solish, chyetga xomashyo olib chiqishni kyeskin chyegaralash yoki ta’kiklash, xomashyolarni chyetdan bojlarsiz import kilishga ruxsat byerish, koloniyalarning myetropoliyadan tashkari barcha boshka mamlakatlar bilan xar kanday savdosini ta’kiklash kyerak dyeb taisidlaydilar. Bu maktab namoyondalari ilk bor tashki savdo va mamlakatning ichki iqtisodiy rivojlanishi urtasidagi о‘zaro boglikdikni kursatib byerdilar.
Kyeyinchalik klassik nomini olgan maktab vakillari tashki savdoga myerkantilistcha karashlarga kyeskin zarba byerishdi.