O’zbtkiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

 
1.4.3. Sportning o‘yin turlarida muvaffaqiyatli zamonaviy 
murabbiyning qisqacha tavsifi 
 
Agar  murabbiylarni  mansab  nuqtai    nazaridan  emas,  balki  mavjud 
voqelikka  e’tibor  bergan  holda  qarasak,  unda  bir  qator  xususiyatlarni 
eslatish lozim. 
Odatda  barcha  muvaffaqiyatli  murabbiylar  –  aqlli  va  yuqori  bilimli 
bo‘ladilar. Biroq, hamma narsani bilishni ta’kidlovchi (eng kamida kasbi 
bo‘yicha)  ayrim  murabbiylar  mavjud  bo‘lib,  ular  siyosiy  bilimlarga 
yetarlicha ega bo‘lishmaydi. 
Aksariyat  murabbiylarda  ishga,  yangilikka  va  ixtirochilikka  ijodiy 
yondashuv  yuqori  bo‘lib,  ular  mashhur  kishilar  ta’siriga  tushushmaydi. 
Bu  borada  murabbiylarning  yuqori  darajaga  da’vogarliklarini,  shaxsini 
tanitishga intilishlari va o‘zlariga yuqori baho berishlarini ham ta’kidlash 
mumkin. 
Dastlabki qarashda  murabbiylarning yuqori  darajaga  intilishlarining 
hech  qanday  salbiy  jihati  yo‘q,  ular  murabbiyning  shaxsiy  va  kasbiy 
o‘sishiga yordam beradi. Biroq, o‘z-o‘zini yuqori baholash haqiqatda o‘z 
faoliyatidan  kutilayotgan  natijani  murabbiyning  da’vogarlik  darajasiga 
mos  kelmay  qolish  holatlari  shaxsni  tushkunlik  girdobida  qoldirishi 
mumkun. 
Bunday  o‘z-o‘zini  yuqori  baholashlar,  murabbiyning  o‘z  kuchiga 
ishonchini  oshirsa-da,  uning  shaxsiga  ko‘proq  zarar  keltiradi.  U 
muvaffaqiyatsizliklarda o‘zini emas, boshqa har qanday kishini ayblaydi. 

---

36 
Harakatlar  va  mulohazalarning  o‘zaro  mos  emasligi,  qadriyatlarning 
xayoliyligi murabbiy shaxsiga, balki uning kasbiy jihatlariga ham ta’sir 
ko‘rsatadi.  Natijada  murabbiyning  yetuk  emasligi  oldindan  ma’lum 
bo‘lib qoladi. 
O‘ylamay qilingan qiyosiy baholash asosida shakllangan xulq-atvor 
modeli  ham  samarasiz  bo‘lib,  u  “men  sendan  ko‘ra  yaxshiroqman, 
chunki  mening  jamoam  g‘alaba  qozonadi”,  degan  soxta  formulada 
ifodalanadi.  Bu  formula  kuchli  jamoalar  murabbiylarining  quyi 
darajadagi jamoalar murabbiylariga mensimasdan va mag‘rurona bo‘lgan 
munosabatlarini  aks  ettiradi.  Buning  uchun  yetarli  asoslar  yo‘q,  bolalar 
jamoasi  murabbiylarining  ko‘pchiligi  sport  ustalari  bo‘lib,  ular  ayrim 
jamoalar murabbiylaridan ko‘ra yuksakroq mahoratga egadirlar. 
Feliks  Lebed  o‘zining  “o‘yin  formulasi”  asarida  murabbiylar 
shaxsiga  tegishli  o‘zlari  anglamagan  yana  ikkita  muhim  xususiyat 
borligini ta’kidlagan. 
1.  Ko‘p  yillik  tajribaga  ega,  yoshi  ulug‘  murabbiylar  xarakterida 
yorqin  ifodalanuvchi  raqobatchilik  belgilari:  raqobat,  musobaqalashish, 
turmushning  barcha  sohalarida  birinchilikka,  muvaffaqiyatga,  g‘alabaga 
intilish kabilar xos. Ular uchun  g‘alaba, birinchilik  o‘z-o‘zini tasdiqlash 
va o‘z-o‘zini baholash usulidir. 
2. 
Har 
bir 
murabbiy 
va 
o‘yinchilar  beriluvchanlik  va 
tavakkalchilikka yo‘l qo‘yadi. Ular o‘yinga borini tikadilar. Yutuq, omad 
chopishi  va  muvaffaqiyatni  ular  tavakkal  va  mahorat  uchun  berilgan 
arzirli mukofot sifatida qabul qiladilar. 
Murabbiylarning  o‘z-o‘zlarini  ko‘rsatishga,  ko‘z-ko‘z  qilishga 
intilishlarini bir chetga surib qo‘yamiz va “bu yaxshimi?”, degan savolga 
javob topishga kirishamiz. 
Shubhasiz,  ishda  yuqori  natijalarga  erishishga  kuchli  kirishish 
g‘alabaga o‘ta intilish “kasalligi”, ishga telbalarcha o‘zini bag‘ishlash va 
kasbiy  muvaffaqiyat  uchun  o‘zini  qurbon  qilishni  talab  qiladi. 
Rahbariyat 
murabbiydan 
faqat 
g‘alabani 
kutganligi 
sababli 
o‘rganilayotgan sifatlar ijobiy deb tan olinishi mumkin. Biroq, ko‘pincha 
insonlarni  muvaffaqiyatning  bahosi  qiziqtiradi.
 
Agarda  muvaffaqiyatga 
erishish  maqsadida  o‘yinchilar  bilan  hamkorlik,  har  ikkala  tomonlama 
raqobatga  aylansa,  bu muvaffaqiyat vaqtinchalik bo‘ladi.  Odamlar bilan 
munosabatlardagi  uyg‘unlik  birinchilikka  tinimsiz  intilish,  tengsizlikka, 
ustunlikka,  boshqalar  ustidan  g‘alabaga  intilish  har  doim  ham  amalga 
oshavermaydi.  Ma’lumki,  qadimgi  Gretsiyadagi  Olimpiya  o‘yinlari  o‘z 
vaqtida,  xudolarni  sharaflovchi  asosiy  diniy  bayram  bo‘lgan.  Olimp 

---

37 
xudolari  –  o‘z  mohiyatiga  ko‘ra,  odamning  ayrim  sifatlari  cheksiz 
rivojlanishi  ideali,  uning  o‘lmas  ishtiyoqlari  natijasi  sifatida  qaralgan. 
Qanday bo‘lmasin, birinchilikka intilish qadriyatlar tizimidan tug‘iladi, u 
g‘alabaga  erishgan  odamning  jamiyatda  mavjudlik  usullari  va  hayotiy 
muammolarni hal etish to‘g‘risidagi tasavvurlari bilan belgilanadi. 
Mohiyatan  qaraganda,  qadimgidan  farqli  o‘laroq  jamiyatimizdagi 
model  oddiyroq:  odamlarda  muammo  paydo  bo‘lsa,  qahramon  paydo 
bo‘ladi.  Qahramonga  shon-sharaflar  yog‘diriladi,  hurmat  va  imtiyozlar 
ko‘rsatiladi!  Boshqalarni  yengish  uchun  kuchli  bo‘lish  kerak.  Biroq 
g‘oliblarni  doimiy  izlash  jarayoni  doimo  qarama-qarshilik  va  raqobat 
sharoitlarida bo‘lib o‘tadi, bu ko‘pincha o‘zaro kurashadigan sportchilar 
shaxsining  buzilishiga  olib  keladi.  Bu  haqda  Naum  Korjavin  “Uning 
falokati  g‘alaba  edi  –  undan  keyin  esa  bo‘m-bo‘shlik”,  deb  yozgan  edi. 
Kuchli  emas,  balki  aqlli  bo‘lish,  barcha  hayotiy  muammolarni  yecha 
olish,  uyg‘unlik  dunyoning  barqarorligini  oshirar?  Muammoning 
yechimi  faqat  raqobatchilik  maydonida  emas, balki hamkorlik doirasida 
ham bo‘lishi mumkin. 
Gumanistik  an’analarga  ko‘ra  eng  muhim  jihat  o‘z-o‘zini 
rivojlantirish,  hamkorlik  doirasida  odamlarning  bir-biri  bilan  kelishuvi 
va  o‘zaro  yordami  hisobidan  olam  uyg‘unligini  oshirish,  hayotning 
mazmuni  va  baxtga  erishishdir,  bu  esa,  oxir-oqibatda,  insonlarning 
yashovchanligini  belgilaydi.  Ortiqcha  raqobat  odamlarni  ajratuvchi, 
dunyoviy  aloqadorlik  uyg‘unligini  buzuvchi  va  ularning  tizimliligini 
pasaytiruvchi, salbiy omil deb baholanadi. Munosabatlar uyg‘unligi kasb 
yoki  arzigulik  mashg‘ulot  sifatida  har  qanday  bahoda  bo‘lsa  ham 
birinchilikka manmanlarcha intilishni taqozo etmaydi. 
Axloq  qoidalariga  asoslanuvchi  gumanistik  an’analar  nuqtai 
nazaridan  qaraganda  yuqori  natijalar  o‘tmishning  qadimiy  an’anasi, 
odamlarni, ularni ixtisoslashtirishi hisobidan ham, o‘ziga xos yemiruvchi 
omil  deb  hisoblanadi.  Jismoniy  madaniyat  haqida  bunday  fikr  bildirib 
bo‘lmaydi,  bunda  uyg‘unlik  tamoyiliga:  jismoniy  madaniyat  inson 
uchun,  odam  jismoniy  madaniyat  uchun  emas  degan  qoidaga  amal 
qilinadi. 
Sportning  “o‘ziga  xos
 
odatlashtirilgan  kurash  shakli”  sifatidagi 
ijobiy  ta’sirini  ta’kidlab,  K.Loreni  shunday  yozgan:  “Genetik 
beriluvchanlik  asosida  paydo  bo‘lgan  musobaqa  janglariga  o‘xshab,  u 
turlar uchun zarur bo‘lgan funksiyalarga tegmagan holda, jamiyat uchun 
zararli  ta’sirlarni  bartaraf  etadi.  Bundan  tashqari,  ushbu  madaniy 
“marosim”ga o‘xshash kurash shakli o‘ta muhim vazifani: odamlar ongli 

---

38 
va  mas’uliyatli  holda  kurashga  bo‘lgan  instintktiv  harakatlarini 
boshqarishni  o‘rgatadi
. 
Sport  nafaqat  ko‘proq  individual  va  egoistik 
ko‘rinishlardagi  zo‘ravonlik  uchun  yo‘l  ochadi,  balki  uning  ancha 
tabaqalashgan shakllarida o‘zini to‘liq tushunishga imkon beradi”. 
Boshqa 
tomondan, 
sportchilarni 
kasbiylashuvi 
kuchayib, 
ixtisoslashayotgani,  bu  esa  ularning  shaxsini  u  yoki  bu  darajada 
o‘zgartirayotganini hisobga olish zarur. E’tiqodlarimizni  o‘zgartirmaslik 
uchun,  shuni  ham  bilib  qo‘yishimiz  lozimki,  ba’zida  jinoiy  guruh  ham 
sobiq sportchilar tomonidan tuziladi. 
Mavjud  voqelikda  yuqori  toifali  jamoalar  murabbiylarida  –  yuqori 
darajaga  ega  bo‘lgan  o‘yinchilarni  samarali  tayyorlash  jarayonini 
belgilovchi  shaxsiy  va  kasbiy  sifatlarning  modellariga  mos  keluvchi 
natijalar  emas,  balki  rasmiyatchilik  tizim  qonunlari  va  qandaydir 
holatlarda, bozor talablari bo‘yicha saralash 
  
 nazarda tutiladi.