O’zbkiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi

3. Er. avv. VIII-III asrlarda Xitoy
Er. avv VIII asr boshlarida chjoularning Xuanxe daryosi yuqori oqimi havzasida yashagan
lun qabilalari bilan to`qnashuvi kuchayadi. Junlar kelib chiqishi chjoularga qarindosh edilar, lekin
turmush tarzi va xo’jalik yuritish shakli bilan farq qilganlar. 10 – van davrida (781-771 yillar) yarim
ko`chmanchi junlar bilan hal qiluvchi to`qnashuv yuz beradi. Merosiy yer mulklarni ko`payishi,
ijoxou (merosiy hudud hokimlari) mustaqilligini kuchayishi Van hokimiyatini zaiflashtirdi. Chjou
Pix-van isenchi chjouxoular va junlar hujumini qaytara olmadi. U poytaxt hududini tashlab
ketishiga majbur bo`ladi. Bu voqea Xitoy an`anasida G`rbiy Chjou davrini tugashi deb
hisoblanadi.
Er. avv 770 yil poytaxt sharqqa hozirgi Loyan hududiga ko`chiriladi. Shu sababli er. avv
VIII-III asrlar Sharqiy Chjou davri deb ataladi. Junlardan qochish vanning obro`-e`tiborini keskin
tushirib yubordi. Endilikda u Chjoular o`rtasidagi o`zaro munosabatlarga aralasha olmadi.
Chjoxoular amalda mustaqil hokimlarga aylandilar Vanning yerlari kamaytirilib, unga o`lpon
to`lanmay qo`yildi. Er. avv. VIII asr oxirida Xitoy mingdan ziyod bir-biri bilan urushayotgan
mustaqil mulklarga bo`linib ketdi, ammo ular mamlakatning an`anaviy birligini ramzi sifatida
Chjou vanini oliy hokimiyatini rasman tan oldilar. Bu davrda ijtimoiy tabaqalanish murakkablashdi,

---

78
qullarning va qaram aholining soni o’sdi. Pul-tovar munosabatlari, ishlab chiqarish kuchlari
o’sadi. Van tomonidan yer-mulklar zodagonlar, harbiylarga taqsimlab beriladi. Yerga xususiy
mulkchilik paydo bo’ladi.
Eramizdan avvalgi VII asrdan boshlab separat kayfiyatlar kuchayib ketdi. Chjoularning
Xuanxening yuqori oqimidagi jun qabilalari bilan to’qnashuvi kuchayadi. Ko`chmanchilar
birlashib chjoularga katta xafv tug`diradilar va Chjou podsholiklari ichki kurashida ishtirok
etadilar.
O’rta Xitoy tekisligida birinchilik uchun bo’lgan kurashda Xuanxe quyi qismi Sin
podsholigi (eramizdan avvalgi 650 yil), keyinroq Szin podsholigi (er. avv. 630-yil) yetakchi
o’ringa chiqadi. Szin va janubiy Chu podsholiklari raqobati er. avv. VII-VI asrlar siyosiy tarixida
asosiy davr bo’ladi. Raqobatda Chu yengib chiqdi va er. avv. 575-yilgacha u yetakchi o’ringa
chiqib oladi. Shundan so’ng, boshqa podsholiklar ham o’zaro urushda ishtirok etadilar. Er. avv.
403-yilda Tsizin davlatini yemirilishidan Xitoy an`anasi shartli hisobi bilan Chjan`go
(Urushayotgan davlatlar er. avv. 403-221-yillar) davri boshlandi.
Xitoyda er. avv. VI-IV asrlarda temir tarqaldi. Temir mehnat qurollarini keskin ko`payishi
aholini tez o`sishiga olib keldi. Hayvonlardan yerni haydashda foydalanila boshlandi. Mahsulotni,
ekin yerlarini ko`payishi va umumiy beqarorlik ijtimoiy siljishlarga olib keldi. Yerga jamoa
mulkchiligi tizimi tugadi. Er. avv. 1000 yillik o`rtalaridan yerni sotish va olish huquqi bilan yerga
xususiy mulkchilik paydo bo`ldi. Davlat yer egalaridan yer solig`ini olishni joriy qildi, boy
hunarmand-savdogarlar tabaqasi shakllandi. Shaharlarni va shahar aholisini ko`payishi kuzatildi. Er.
avv. IV-III asrlarda metal tanga tarqaldi.
Bu davrda qadimgi Xitoyni asosiy ta`limotlari konfutsiylik, legizm, daosizm vujudga keldi.
Konfutsiy (Kun-size er. avv. 551-479-yillar) ta`limoti bo`yicha inson tabiatan ezgulik hislatiga ega
va o`z burchini sidqidildan o`tashga tayyor. Konfutsiy barcha ijtimoiy munosabatlar uchun oilani
namuna hisoblaydi. Oilada kattalar kichiklarga g`amxo`rlik qiladilar va ularni tarbiyalaydilar,
kichiklar ularni hurmat qiladilar va ularga bo`ysunadilar. davlatga xalq farzandlar o’rnida, hukmdor
ota o’rnida bo`ladi, hukmdor o`z shaxsiy manfaati emas xalq farovonligi to`g`risida g`mxo`rlik
qilishi lozim.
Er. av. IV asrda ijtimoiy–iqtisodiy munosabatlarni barqaror holatga keltirish uchun
ko’pgina podsholiklarda islohotlar o’tkaziladi. Ana shunday islohotlardan biri er. av. 350 yilda
Sin podsholigida oliy amaldor Shan Yan tomonidan o’tkaziladi. Mamlakat uyezdlarga bo’linadi,
yer sotib olishga ruxsat beriladi, o`lchov birliklari unifikatsiya qilinadi, urug` zodagonlarning
ayrim imtiyozlari bekor qilinadi.