O’zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw wa’zirligi

BEKKEMLEU UShIN SORAWLAR

1. Oqitiwshinin’ kommunikativlik qabileti degende neni tu’sinemiz?

2. Isendiriw kommunikativlik ta’sir ko’rsetiwdin’ tiykargi usili qanday?
3. Boysindiriwdin’ qanday tu’rleri ha’m formalari ba?


Usinilgan a’debiyatlar
1. I.A.Karimov Ma`naviy yuksalish yulida. 1998 y
2. T.Kudratov Nutk madaniyati asoslari T-1994 y
3. E. Goziev Psixologiya T-1999 y
4. A.V. Munavvarov Pedagogika T-1996 y
5. I.A. Zyazyuna Osnovi pedagogicheskogo masterstva. M-1998 g
6. A.Alimov. Bilimdi jan’alaw da’wir talabi 1997j
7. I.Tursunov. Pedagogika kursi T-1997 y
8. Barkamol avlod uzbekiston taraqqietining poydevori T-1997 y
9. B.Juraeva. Problemi formirovaniya pedagogicheskoy kul`turi uchitelya v svete natsional`noy programmi podgotovki kadrov. T-2003
10 Muslimov N.A. Bulajak kasb ta`limi wqituvchilarini kasbiy shakllantirish. T-2004 y.
11.WWW. ziyonet.uz/pedagogik mahorat. Zip
12.WWW. ziyonet.ru/pedagogika. Zip

Lektsiya №5

2-bo’lim. Qatnas - pedagogikaliq sheberliktin' payda boliw protsesi ob'ekti sipatinda

Oqitiwshi xizmetinde qatnas ma’deniyati ha’m psixologiyasi. Ha’r qiyli qatnaslardi sho’lkemlestiriwde uliwma insaniyliq qa’diriyatlardin’ u’stinligi

J o b a:
1. Milliy qadiriyatlar haqqinda tu’sinik.

2. Uliwma insaniyliq qadiriyatinin’ o’zine ta’n belgisi.
3. Milliy ha’m uliwma insaniyliq qadiriyatlirdin’ oqiwshilardin’ qarim-qatnas ma’deniyatin u’yreniwdegi roli
4. Milliy ha’m uliwma insaniy qadiriyatlardi u’yretiwde ma’ha’llenin’ orni

Tayanish tu’sinikler:

Milliy ma’deniyat tiykarlari haqqinda, uliwma insaniyliq qadiriyatlar, shigis xaliqqari ta’rbiyasi ha’m onin’n’ qarim-qatnastagi ta’siri. Qarim-qatnasqa kirisiwde xaliq u’rip-a’detleri, da’stu’rleri, milliy ha’m uliwma insaniy qadiriyatlardi u’yreniwde ma’ha’llenin’ orni.

O’zbekstan Respublikasinin’ ha’zirgi da’wiri, bunnan keyingi rawajlaniwi dawaminda, respublikamiz erkinligin a’lpayim adamnin’ o’mirindegi is ha’reketin, ta’rtibin bekkemlew ushin, jas a’wladqa du’n`ya standartina say da’rejede bilim beriwimiz za’ru’r bolip esaplanadi.

Demek aldimizda turgan ha’r bir insandi, ha’r bir millet wa’kilin ma’mleketimiz rawajlaniwi jolinda o’zindegi ha’mme bilim ha’m uqipliqlarin &atan ushin o’zinin’ janin beriwge tayar turgan insanlar gana o’zbektandi du’n`yadagi en’ aldingi ma’mleketler qatarina qosiwi mu’mkin. Sonliqtan jaslarimizdi ta’rbiyalawda birinshi gezekte shigis ulamalarinin’, ata-babalarimizdin’ bizge qaldirip ketken miyraslarin u’yreniwimiz lazim.

1. 
   Ha’r bir adamnin’ xaliqtin’ ha’m millettin’ o’zine say arziw- a’rmanlari ha’m ruwxiy sezimleri boladi. O’zbekistan Respublikasi ga’rezsizlikke eriskennen keyin pu’tkil tariyxiy rawajlaniw da’wirin, xalqimiz ta’repinen do’retilgen ha’mde ata-babalarimiz jaratip ketken aldin’gi oy-pikirlerdi, milliy qa’diriyatlardi, sonday-aq ha’zirgi rawajlangan ma’mleketler qa’diriyatlarin teren’ u’yrenip o’zinin’ milliy ma’deniyatin ken’nen rawajlandirmaqta.
   

Qa’diriyat-dep ja’miyet ushin a’hmiyetli bolgan, millet, elat ha’m sotsialliq toparlardin’ ma’pleri ha’m maqsetleri jolinda xizmet qilatugin erkinlik, sotsialliq a’dalatliq, ten’lik. haqiyqatliq, agartiwshiliq, go’zzalliq, hadalliq, o’z burshina sadiqliq siyaqli paziyletlerdin’ jiyindisina aytiladi. Qa’diriyat sotsialliq- tariyxiy qubilis bolsa da onin’ a’hmiyeti ha’m mazmuni ja’miyet agzalarinin’ ogan bolgan qatnasi tiykarinda belgilenedi.
Bu’gingi ku’nde jaslardi ga’rezsizlik ruwxinda ta’rbiyalawda milliy ha’m uliwma insaniyliq qa’diriyatlardan paydalaniw ta’lim-ta’rbiya na’tiyjeliligin asiriw menen birge ja’miyetimizdi ekonomikaliq, sotsialliq, siyasiy da’rejesin ko’teriwge de xizmet qiladi.
O’zbekstan xalqinin’ milliy u’rp-a’detleri, turmis ta’rizin teren’ u’yrenip, ha’dislerde keltirilgen hikmetli so’zlerdi ha’zirgi aldin’gi ma’deniyat du’rdanalari menen bayita otirip, duris ta’rbiyaga ta’n uliwma insaniyliq paziyletlerdi altiga bo’ledi`
1.Insannin’ uliwma paziyletleri` jagimliliq, go’zalliq, ko’rkemlilik. Ko’rkem adam tek kiyimi menen emes, so’zi, a’debi menen de itibardi o’zine tartadi. Kewli ashiqliq, kemtarinliq, o’zgelerdin’ hu’rmetin ornina qoyiw, so’zge sheshenlik, az so’ylep ko’p isleytugin u’lken ta’jiriybeni iyelew, beyimlilik, ziyali, sawatli, ta’biyiylik.
2. Aqiliy qa’siyetleri- adamgershilikli, qanaatshil, janku’yer, miyrimli, itibarli, mulayim, a’dep-ikramli, keshirimli, u’lkenlerge hu’rmet ko’rsetiw, sabirli, o’zinin’ jeke ma’pin uliwma ma’pke boysindiriw.
3. Isbilermenlik, isshen’lik qa’siyetleri- quntliliq, intaliliq, juwapkershilikli, hadalliq, pa’klik, joqari bilimlilik, shaqqanliq, ta’rtiplilik, alga ilgerilewshilik, shidamliliq, o’z is rejesine iye boliwi, tejep is ju’ritiwi, saqiyliq.
4. Insannin’ bilimdanliq qa’siyetleri- ziyrekligi, qatiqulaqligi, teren’ pikir ju’ritiwi, tiykarlaniwshi, boljawshiligi, do’retiwshiligi aniq-ra’wshan ko’rsete aliwshiligi, kritikalawshi, qizigiwshiligi. diqqatliligi, teren’ bilimliligi, ha’zir juwapliligi.
5. Erk qa’siyetleri-shaqqanligi. epshilligi, ko’terin’ki ruwx, intizamligi.
6.Sezim qa’siyetleri- shadiqurram, ha’zilkesh, isengish, kek saqlamaytugin, uyalshaq, tartinshaq, diyanatli, kishipeyillilik, iybelilik, azadaliq, na’zik ta’biyatliliq.
Usi joqarida atap o’tilgen jeke qa’siyetlerdi ha’r bir mugallim oqiwshilar menen qarim qatnas jasaw payitinda olarda qa’liplestirip ha’m rawajlandirip barsa oqiw ta’rbiya jumislarinin’ jaqsi jolga qoyilganliginan da’rek beredi. Barliq ma’mleketlerde de usinday jaqsi qa’siyetlerdi o’z xalqinin’ boyina sin’dirip bariwga ha’reket qiladi. Ta’rbiyanin’ uliwma maqseti pedagogikaliq protsesste jeke maqsetke-uliwma insaniyliq paziyletlerdi qa’liplestiriwge qaratiladi.
-Milliy qadiriyatlarimiz degende biz ata-babalarimizdan bizge shekem jetip kelgen, oraza hayt, qurban hayt, Nawriz bayrami, besik toy, su’nnet toy, bala u’ylendiriw, qiz uzatiw, toylarina baylanisli tu’rli merekeler, sonday-aq xaliqtin’ ha’r tu’rli da’stu’rleri, ata-analarga hu’rmet, jaslarga izzet, milliy a’dep-ikramliliq normalarin saqlaw, bilim aliw shan’araqtin’ bekkemligine erisiw, ustazlardi qa’dirlew, qaytis bolganlar qa’birin ziyarat qiliw, elge xaliqqa mehir-muxabbat, watandi su’yiw, ardaqlaw, a’skerlikke o’z iqtiyari menen bariw, internatsional boliw h.t.b. tu’sinemiz.
Qaraqalpaq xaliq da’stu’rlerinde balani kishkene jasinan baslap miynetke u’yretiledi. Bul olardi miynet su’ygishlikke, juwapkershilikke isti o’z waqtinda orinlaw sezimlerine, shaqqanliqqa, puxta isley biliwge, ta’rbiyalawga ja’rdem beredi. Balalar paydali isler menen qanshelli ba’nt bolsa, olar ta’rtipsizlikti, a’depsizliktin’, jaramsiz ha’reketlerden uzaq ju’redi. Xalqimiz mektep jasindagi balalardi bolsa ja’miyetlik paydali miynetke u’yretip baradi. a’lbette, mugallimler balalarga miynet ta’rbiyasin beriwde xaliqliq da’stu’r u’rip-a’detlerden ken’nen paydalanip atir. Ma’selen, jaslardi xaliq o’nerine, keste toqiw jip iyiriw, gilem, palas toqiw, agashtan oyip buyim islew, astaqta, qantaqta t.b. islewdi u’yretilip atir, jas o’spirim oqiwshilar awil xojali eginlerin ta’rbiyalaw, mallardi ku’tiw, islerine qatnastirmaqta. Olarga ata-babalarimizdan miyras bolip kiyatirgan diyxanshiliq, mal sharwashiliq, o’zine ta’n sirlarin teren’irek u’yreip xaliqtin’ miynetin da’stu’rine qatnas ku’sheymekte.
Prezidentimiz I.A.Karimov ruwxiy jaqtan rawajlangan barkamal a’wladti ta’rbiyalaw haqqinda, Ruhxiyliq ta’rbiyanin’ en’ ta’sirshen’ qurali eken, onnan aqilli tu’rde paydalanip, balalardi ?atan su’yiwshilikke, a’dep-ikramliliqqa u’yretiw kerek boladi. Buringi ata-babalarimiz ka’mil insan haqqinda bu’gin bir a’dep-ikramliliq talaplar jiynagin zamanago’y tilde aytsaq, shigistin’ a’dep-ikramliliq kodeksi islep shiqqan. Kisi qa’lbinde haramnan jerkeniw, na’pa’klikke adamsizliqqa qarsi u’zliksiz gu’u’res boliwi kerek.
Haqiyqatinda da jas a’wladimiz jan’a ja’miyet quriwshisi, ga’rezsizlik jen’isine sadiq boliwi menen birge neshe a’sirlik ma’deniy, ruwxiy miyraslarimizdin’ qa’dirli u’lgilerin u’yreniwi ha’m o’mirde, adamlar menen qarim-qatnasta paydalaniwi za’ru’r. Jaslardin’ o’mirinde tutqan orni, du’n`yaga ko’z-qarasi, sana sezimi, ruwxiy du’n`yasi o’z-o’zinen qa’liplespeydi. Bugan ayriqsha itibar beriw, ta’rbiyalaw, ilim sirlarin ha’r ta’repleme u’yretiw kerek. Bugan mugallim, ta’rbiyashi, ata-ana ha’m ja’miyet juwapker bolip esaplanadi.
Ha’r bir insannin’, ha’r bir shan’araqtin’ ja’miyetimizdin’ a’diwli waziypasi qa’biletli perzentlerdi o’siriw, olardi fizikaliq ha’m ruwxiy jaqtan bay etip ta’rbiyalaw, ata-anasina, ?atanina sadiq azamatlar etip ta’rbiyalawdan ibarat. Sonin’ ushinda ga’rezsiz O’zbekstannin’ birinshi Konstitutsiyasinda shan’araq ja’miyettin’ tiykargi buwini, analiq ha’m balaliq ma’mleket ta’repinen qorgaladi, er jetken miynet islewge jaramli balalar o’zlerinin’ ata-analarina gamxorliq qiliwi sha’rt dep ko’rsetilgen. Bul isenimlerde xalqimiz basip o’tken uzaq ha’m erkin tariyxiy joldin’ o’lmes miyraslari jatir. Aqiri ata-anani qa’dirlew, bir-birewge hu’rmet-izzet, adamgershilik paziyletler bulardin’ ha’mmesi a’sirler dawaminda a’wladtan-a’wladqa o’tip, bizin’ da’wirimizge shekem jetip kelgen ha’m qanimizga sin’gen shigis xaliqlari ta’rbiyasinin’ a’diwli o’zine ta’n belgileri. o’araqalpaq shan’araqlarindagi milliy u’rp-a’detler, da’stu’rler, qa’diriyatlar, ata-babalarimizdin’ bala ta’rbiyasi haqqindagi u’git na’siyatlari u’lken a’hmiyetke iye. a’piwayi misal, qaraqalpaq shan’araqlarinin’ ko’pshiliginde a’wlad ata-bala aqliq qarim-qatnasi, jasi u’lkenlerdin’ o’mirlik ta’jriybeleri arqali ta’rbiya beriwi, jasi kishilerdin’ olarga hu’rmet-izzeti, gamxorligi, ata-anasinin’ ulli insanlar dep qa’dirlewi, en’ jaqsi paziyletleri bolip esaplansa, ekinshi ta’repten, «Ustaz-atan’nan ulli» naqilina tiykarlanip, ta’lim ta’rbiya bergen insanlarga joqari hu’rmet ko’rsetip kelgen.
Jeke adamnin’ a’tirapindagi adamlar menen qarim-qatnasi onin’ ruwxiy kelbetin tanitadi. Ruwxiyliqtin’ tiykari ta’rbiya bolip tabiladi. Ibn Sino aytqaninday, ta’rbiya balanin’ ana qarnindagi da’wirinen baslanadi. Bul ata-babalarimiz qaninin’, na’silden kiyatirgan ana su’ti menen kirgen temperamentler, minez-quliqlar, denenin’ fiziologiyaliq jaqtan du’zilisi t. b. bolip esaplanadi. Usi belgilerdin’ duris rawajlanip, qa’liplesiwi ushin bir qansha imkaniyatlar jaratilmaqta.
Ruwhiy dun`ya ta’rbiya, iyman ilim menen bayip otiradi. Jeke adamdi jetik insan bolip jetilisiwine imkaniyat tuwgizadi. O’zinin’ pikirli, ruwhiy dun`yasi bay adamlar qansha ko’p bolsa, milletinin’ ruwxiyligi sonshaliq joqari boladi. Demek, oqiwshilarga milliy qarim qatnasti u’yretiwde xaliq pedagogikasinan da ken’ paydalaniw lazim. Ma’selen, jas kishilerdin’ jasi u’lkenge birinshi bolip sa’lem beriwi, ol jasi u’lkenlerdin’ amanliq esenlik sorasip bolgansha a’dep saqlap u’ndemey turiwi, keyninen sorasiwin alip qarayiq. Bul orinda hesh kim usilay isle dep buyriq bermeydi. Bul adamlardin’ insaniyligin, adamgershilik ha’m a’dep-ikramliliq qatnaslarin bildiretugin jagday. Usinday qarim-qatnaslardi jaslarga ken’nen u’yretken maqul. Sonday-aq jaslarimiz Tumaris, Najimatdin Kubro, Jaloladtin Manguberdi, Ernazar Alako’z usagan xaliq qahramanlarinan. ?atanga berilgenlik, o’z xalqin su’yiwi ha’m sadiqliq u’lgilerin ulli sa’rkarda Amir Temurden adalatliliq, ar-namis sezimlerin u’yreniw kerek. Muqaddes o’urani Karim, Mubarek hadisten, sonday-aq imam Al`-Buxariy , At-Termiziy, Bahawatdin Naqshband, Az-Zamahtariy, Axmed Yassawiy, Al-Farabiy, Ibn Sino, Beruniy, Omar hayyam, Berdaq, A’jiniyaz usagan ulli danishpan so’z zergerlerinin’ bay miyrasin u’yreniwi lazim.
Biz jaslarimizda olar qaldirgan milliy ha’m ma’deniy miyrasqa ayriqsha hu’rmet ha’m itibar sezimlerin qa’liplestiriwimiz za’ru’r. Mekteplerde tariyx, a’debiyat, matematika, geografiya ha’m basqada pa’nlerdi oqitqanda ma’mleketimizdegi ulli azamatlardin’, ulamalardin’ o’miri ha’m islegen xizmetleri haqqinda teren’ magliwmat berip bariwimiz za’ru’r. Bul jetik insandi jetilistiriwdegi en’ aydin jol bolip tabiladi. Jaslardi milliy ha’m uliwma insaniyliq qa’diriyatlar ruwxinda ta’rbiyalawda shan’araq, mektep ha’m ma’ha’llelerdin’ birge islesiwi ayriqsha a’hmiyetke iye.
Ta’rbiya ma’selesinde qaraytugin bolsaq, ol shan’araq ha’m mektepti baylanistirip turiwshi bekkem ko’pirge aylanbaqta. Sebebi ha’r bir bala shan’araqta, mektepte algan bilimi ha’m ta’rbiyasinin’, u’git-na’siyat ko’nlikpelerinin’ qanshelli haqiyqiy ekenligin ma’hallede o’z qatarlari menen qarim-qatnasta, qizgin ba’sekelerde sinap ko’redi. Mine usi o’mir sinaginan o’tpegende ha’r qanday ata-ananin’da, ustazdin’da aytqan u’git nasiyatlari zaya boliwi itimal edi. Sebebi, ma’halle jamiyetlik o’mirdin’ besigi, watan timsali, watan ishindegi watan bolip esaplanadi. Eger shan’araq, mektep bala ushin, jas o’spirim ushin, bilimi bar ta’rbiya oshagi bolsa, ma’halle onin’ ushin o’mirinshe tarbiya orayi bolip qaladi. Ha’tteki ta’rbiyashi bolgan ata-ananin’, oqitiwshinin’ o’zide ma’hallede tarbiyalanadi, onnan ba’rqulla ruwxiy aziq aladi. Bir so’z benen aytqanda ta’rbiyashi ta’rbiyalaytugin orinnin’ o’zi usi ma’halle. Demek, ma’hallenin’ o’zi ulken tarbiya universiteti bolip esaplanadi. Sonliqtan mektep penen ma’halle birge islew kerek.
A’deptaniw sabaqlarinda tez-tez ma’hallelerden en’ u’lgili, abiroyli, hurmetli, itibarli jas u’lken ata ha’m analardi mira’t etiw za’rur. Eger ma’hallenin’ o’mir ta’jiriybesi mol, el arasinda abiroyga iye bolgan, a’skeriy xizmetti u’lgili atqargan, bilimli, ha’r ta’repleme jetik jigitler joqari klasstin’ er ballari menen ushirasiw, gu’rrin’lesiw alip barsa, iybeli, itibarli analarimiz joqari klass qizlari menen gu’rrin’lesiwler alip barsa, oqiwshilarimiz milliy qarim-qatnasiqlardi, a’dep-ikramliliqti ma’ha’lleden, el-jurt arasinda ju’ris-turis qagiydalarin, u’lkenge hurmet, kishige izzet, ata-ana, ul-qiz, kelin-ku’yeu, qayin ata, qayin ene qanday qatnasiqta boliwdin’ na’zik sirlarin u’yrenedi.
Mekteptegi en’ u’lgili oqiwshilardin’ ma’ha’llede jasaytugin uris veteranlari yamasa awiriw bolgan jeke basli qariyalardin’ jagdayinan xabar aliw, olardin’ ku’ndelikli jumislarina ja’rdem beriw maqsetinde sho’lkemleskenlik penen olardin’ jumislarin qadagalap barsa maqsetke muwapiq bolar edi.
Uliwma aytqanda, ga’rezsizlik sharapati menen, o’zligimizdi tanip, arziw-a’rmanlarimiz a’melge asti. Usilardi jas a’wladqa teren’ u’yretpey, o’z halqina, onin’ jetiskenligi, tili ha’m ma’deniyatina muhabbat ha’m hurmet ruwhinda tarbiyalamay turip, haqiyqiy insandi o’z ?ataninin’ jan kuyerin tarbiyalaw mu’mkin emes.
Sonliqtanda ha’r bir mugallim, ta’rbiyashi balalardi ta’rbiyalawda milliy ha’m uliwma insaniyliq qadiriyatlardan ken’nen paydalanilgani maqul.