Ozbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi

Tema: Bir bas ag`zali ga`pler

1. Bir bas ag`zali ga`plerdin` grammatikaliq o`zgeshelielpi.

2. Feyil bip bas ag`zali ga`plep: iyesi belgili, iyesi belgisiz, iyesi uliwmalasqan, iye­siz ga`plep.

3. Atawish bir ag`zali ga`p. Ataw ga`p ha`m onin` tu`rleri.

Bir bas ag`zali ga`pler jay ga`plerdin` bir tu`ri. Bir bas ag`zali ga`plep ha`zirgi u`zbek tilinde M. Pasulovtin` «Ha`zirgi u`zbek a`debiy tilindegi bir sostavli ga`pler» degen miynetinde arnawli tu`rde izertlengen. Al, qaraqalpaq tilinde «Ha`zirgi qaraqalpaq a`debiy tilinin` grammatikasi»nda ken` tu`rde so`z etiledi.

Eki bas g`azali ga`plerde bas ag`zalar ayirim-ayirim o`z quralina iye boladi. Mis: Qatara egilgen terekler awilg`a sa`n berip tup. Misaldag`i qatara egilgen tereklep-baslawish qurami, al awilg`a sa`n berip tup-bayanlawish quraminan turadi.

Al, bir bas ag`zali ga`plerde tek bir bas ag`za qatnasadi. Bunday ga`pler baslawish qurami, yaki bayanlawish qurami dep ajira­tilmaydi. Predikativlik tek bir ag`za arqali bildiriledi. Bir bas ag`zali ga`plerde ekinshi bas ag`zanin` qatnasiwi sha`rt emes, lekin bir bas ag`zali ga`ptin` ha`r bir tu`ri o`zinin` grammatikaliq o`zgesheliklerine, du`zilisine qarap ya baslawish, yamasa bayanlawish qurami bildirip turadi. Keshki waqit (baslawish qurami). Bunnan keyin meni irikken joq. (bayanlawish qurami). Demek, bir bas ag`zali ga`plep dep bip bas ag`zanin` qurami­nan du`zilip, ekinshi bas ag`zali talap etpeytug`in ga`plep. Bunday ga`plerde ga`ptin` bip bas ag`zadan tupiwi onda bip bas ag`zzanin` tu`sip qalg`anin bildirmeydi. Bir bas ag`zadan du`ziliw bunday ga`pler ushin normal jag`day bolip esaplanadi. Sonliqtan bunday ga`plerdi toliq emes ga`plerden ajiratiwimiz kerek. Misali: -Bag`dagu`ldi taniysan` ba? -Taniyman. (toliq emes ga`p).

Bir bas ag`zali ga`pler ilimiy grammatikalarda ha`r qiyli atalip ju`r. Ayirim miynetlerde baslawish bir bas ag`zali, bayan­lawish bir bas ag`zali, al ayirimlarinda bir bas ag`zali ga`pler dep ataladi.

Bir bas ag`zali ga`pler bas ag`zanin` qaysi so`z shaqabinan bo­liwina qaray feyil bir bas ag`zali ha`m atawish bir bas ag`zali ga`plep bolip bo`linedi. Feyil bip bas ag`zali ga`plepde bas ag`za feyildin` ha`r qiyli formalari arqali bildiriledi. Ga`ptin` iyesi­nin` belgili, belgisizligine qaray: iyesi belgili ga`p, iyesi belgisiz ga`p, iyesi uliwmalasqan ga`p ha`m iyesiz ga`p bolip bo`linedi.

Atawish bir ag`zali ga`plerde ga`ptin` predikativlik ma`nisi atawish so`zlerden bolg`an bir bas ag`za arqali an`latiladi. Bug`an ataw ga`p kiredi. Ayirim miynetlerde pretikativ, nominativ ga`p dep te ataladi.

Bir bas ag`zali ga`plep pikirdin` iqsham, tu`sinikli, aniq bo­liwina ta`sir jasaydi. Ko`rkem a`debiyatta, awizeki so`ylewde jiyi qollaniladi.