|
O’zbekstan Respublikasi joqari ha’m orta arnawli ta’lim
Ministirligi
Berdaq atindag’I Qaraqalpaq ma’mleketlik universiseti
Tariyx fakulteti
1A- Arxilogiya qa’niygeligi studenti
Karimov Ernazardin’
Insan evalutsiyasi ha'm alding'i tariyx pa’ninen
O’z betinshe jumisi
Tema: Evalutciya. Adamnin’ haywanat dunyasinan ajralip shig’iw
Orinladi: Karimov E
Qabilladi: Mnajatdinova Q
No’kis 2021
Evalutciya. Adamnin’ haywanat du’nyasinan ajralip shig’iwi
Joba:
Evolyutsiya teoriyasınıń qáliplesiwi
Tiri organizmler evolyutsiyası. (Seleksiya teoriyası)
Adam evalutsiyasi
Evolyutsiya teoriyasınıń qáliplesiwi
Evolyutsion táliymat - tiri tábiyaat daǵı tariyxıy ózgerisler (evolyutsiya ) mexanizmleri hám nizamlıqları haqqındaǵı ideyalar kompleksi.
Evolyutsion táliymattı úyreniw predmeti organizmlerdiń bólek gruppaları hám ulıwma pútkil tiri dúnya evolyutsiyasınıń faktorları, ayriqsha jolları hám mexanizmleri, sonıń menen birge, organizmdiń individual rawajlanıw nizamlıqları esaplanadı.
Evolyutsion qarawlardıń kelip shıǵıwı áyyemgi dáwirlerge barıp taqaladı. Áyyemgi Grekiston hám Áyyemgi Rim filosofları (Demokrit, Anaksagor, Aristotel, Lukretsiy, Gereń hám basqalar ) organizmlerdiń rawajlanıwı hám ózgeriwi, sonıń menen birge, bul hádiyselerdiń háreketlendiriwshi kúshleri haqqında hár qıylı shamalardı bildirgen. Biraq olardıń juwmaqları shamalar xarakterinde edi hám anıq ilimiy faktlarga tayanmadi.
Orta ásirlerde diniy dogmatizm hám sxolastikaning húkimranlıǵı tábiyaattıń tolıq turaqlılıǵın targ'ib etiwge alıp keldi: ilohiy jaratılıw háreketi nátiyjesinde payda bolǵan barlıq túrler máńgi ózgeriwsiz qaladı.
15-18 ásirlerde. ullı geografiyalıq ashılıwlar munasábeti menen haywanot hám ósimlik dúnyasınıń túrli-tumanlıǵı haqqında faktik materiallar toplandi. Bunday túrme-túrlıqtı úyreniw salıstırıwiy usıldıń rawajlanıwına járdem berdi, bul haywan hám ósimlik organizmlerin uqsawlıq hám ayırmashılıqlar tiykarında úyreniw imkaniyatın beredi. Bul evolyutsion táliymattıń qáliplesiwinde úlken rol oynaǵan taksonomiya hám salıstırıwiy anatomiyanıń qáliplesiwine alıp keldi.
Organikalıq dúnya taksonomiyasiga tiyisli klassik dóretpeler jaratıwshılardan biri shved tábiyatshii K. Linney bolıp tabıladı. Ol ilohiy jaratılishning húkimran teoriyası tárepdarı retinde “hár bir tur dúnya jaratılıwında Quday tárepinen jaratılǵan bir juftning áwladi” dep aytıp ótken, lekin baribir sheklengen turlanish múmkinshiligin tán alǵan.
18-ásirdiń ekinshi yarımı daǵı kóplegen tábiyatshilerdiń dóretpelerinde. tábiyattanıwlıqtıń qáliplesiwinde aldıńǵı rol oynaǵan tábiyaat rawajlanıwınıń túrli boljawları keltirildi. Atap aytqanda, fransuz alımı J. Robinet nemis penenfilosofi G. Leybnitsning úzliksizlik haqqındaǵı táliymatına súyene otirip, barlıq tiri janzatlar bir derekten, bir materiyadan kelip shıǵadı, dep esaplaǵan. Birinshi sırtqı kórinisler baslanıwiy bolıp, olardan izbe-iz rawajlanıw arqalı zamanagóy sırtqı kórinislerdiń kóterilgen qatarı payda boldı. Jol minerallardan ósimliklerge, olardan haywanlarǵa, haywanlardan adamlarǵa ótti. Shveytsariyalıq tábiyatshi S. Bonnet da G. Leybnits penenfilosofiyasına tayanǵan halda hám jaratıwshı (Quday) tárepinen aldınan belgilep qoyılǵan tártip ideyasın rawajlantirar eken, tábiyaattıń janlı hám jansız predmetleri ortasındaǵı munasábetti ayriqsha suwret formasında suwretlegen tekshe. Onıń tómengi basqıshlarında atomlar hám minerallar, keyininen joqarı hám joqarı - ósimlikler, haywanlar, adamlar, karublar hám aqır-aqıbetde, Quday. Sırtqı aldıńǵı tábiyaatqa hám organikalıq dúnya rawajlanıwınıń málim sistemasın ornatıw qálewine qaramay, bunday teoriyalerdiń barlıǵı evolyutsion teoriyalerge júzeki uqsaydı hám joqarı princip (jaratıwshı ) tárepinen aldınan belgilep qoyılǵan ierarxik tártip ideyasına júdá jaqın., Quday). Tábiyaat nızamların materialistik túsindiriw ushın quday haqqındaǵı ideyanı biykarlaw etken frantsuz materialistlari J. Lametri, D. Didro hám K. Gelvetsiyning dóretpeleri asa zárúrli edi. Evolyutsion kontseptsiyalardıń rawajlanıwına orıs penenilimpazları M. v. Lomonosov, A. N. Radishchevlar da úles qosqan.
Tiri janzatlar evolyutsiyasınıń pútin teoriyasın jaratılıwma birinshi urınıw fransuz zoologi J. B. Lamarkga tiyisli. Onıń 1809 jılda baspa etilgen " Zoologiya filosofiyası" shıǵarması túrlerdiń máńgiligi hám ózgermeytuǵınlıǵı ideyasına tiykarǵı kelispewshiliklerdi óz ishine aladı. Haywanlar hám ósimliklerdiń túrli-tumanlıǵın úyreniw J. B. Lamarkga progressiv evolyutsiya bar ekenligin usınıw imkaniyatın berdi, onıń háreketlendiriwshi kúshi tábiyaattıń jetilistiriwge umtılıwı hám arttırılǵan ayrıqshalıqlardıń organizmler tárepinen miyraslar etip alınıwı bolıp tabıladı. Ol átirap -ortalıqtıń tikkeley tásirin evolyutsiyanıń tiykarǵı faktorı dep esapladı, organdıń " shınıǵıw qılıw" hám " shınıǵıw etpeslik" tásiri tekǵana málim bir organ yamasa ózgesheliktiń kusheytiwine yamasa hálsizleniwine alıp keledi, dep aytıp ótdi. individual, bálki onıń áwladlarında da (eksperimental tastıyıqlawdı almaǵan, arttırılǵan ayrıqshalıqlardıń miyrasları dep atalatuǵın gipoteza). Bul táliymat etarli dárejede tiykarlanmagan hám tiyisli faktik tastıyıqga iye bolmaǵanına qaramay, JB Lamarkni birinshi evolyutsionist dep ataw múmkin, sebebi ol geologik kólemde júz bolıp atırǵan evolyutsiya procesin esapqa alǵan halda mashqalanı birinshi bolıp tolıq usınıs etken. haywan hám ósimlik túrleriniń sheksiz ózgeriwshenligi menen birge keletuǵın úzliksiz process.
Frantsuz alımı J. Kyuvi salıstırıwiy usıldan paydalanıp, evolyutsiya bar ekenligin tastıyıqlaytuǵın úlken faktik material aldı hám organizmlerdiń átirap -ortalıq sharayatlarına iykemlesiwi hám organizm ishindegi bólek bólimler hám organlardıń óz-ara baylanıslılıǵı haqqındaǵı ideyanı ańlatpa etdi. J. Kyuvier haywanlar formalarınıń ózgeriwi nizamlıqın waqıtında ornatdı hám geologik zamanagóylıqqa qanshellilik jaqın bolsa, qazilma hám házirgi haywan formaları ortasındaǵı uqsawlıq sonshalıq kúshli bolıwın kórsetdi. Tuwrı, ilohiy jaratılıw teoriyası tásirinde bolǵan J. Kyuvier haywanlar formalarınıń ózgeriwin páleket teoriyası dep atalmish teoriya menen túsindiriwge háreket etdi.
19 -ásir tábiyattanıwlıqtıń túrli tarawlarında evolyutsion táliymattı boyitgan zárúrli jańa ashılıwlar menen ajralıp turdi. Ingliz tábiyatshii Charlz Layelning dóretpeleri usılar gápinen bolıp tabıladı, olarda J. Kyuver teoriyasınan ayrıqsha túrde ol tábiy geologik faktorlar tásirinde jer maydanınıń aste hám úzliksiz ózgeriwi haqqındaǵı táliymattı islep shıqqan ; nemis penenalımı T. Shvanning tiri tábiyaattıń birligin tastıyıqlaǵan kletka teoriyası, sonıń menen birge, kóplegen mámleketler ilimpazlarınıń embriologiya, paleontologiya, biogeografiya, seleksiya, salıstırıwiy anatomiya salasındaǵı izertlewleri. Evolyutsion ideyanıń rawajlanıwına jergilikli tábiyatshiler K. M. Ber, K. F. Ruli hám basqalar úlken úles qosdılar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
