O’zbekstan respublikasi joqari h’am orta arnawli bilimlendiriw ministrligi

O’ZBEKSTAN RESPUBLIKASI JOQARI H’AM ORTA ARNAWLI BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI
A’jiniyaz atindag’i No’kis ma’mleketlik pedagogikaliq instituti
Mektepke shekemgi ta'lim (sirtqi) bag’dari 2-J topari ta’lim
qa’niygeligi oqiwshisi Joldibaeva Aqmaraldin’

Balalar psixologiyası hám psixodiagnostikası paninen

Tayarlag’an : Joldibaeva A

Qabillag’an: Shamuratova X

No’kis -2022

Tema:  Dáslepki balalıq dáwiri psixodiagnostikası


Joba:

Kirisiw
Tiykarg’I bolim
1. Balaliq dáwirinde psixik rawajlaniw.

2. Dáslepki balaliq dáwirinde psixik rawajlanıw.

3. Jaslı balalardıń intellektual rawajlanıwı.

4. Dáslepki balalıq dáwirinde shaxstıń rawajlanıwı.
Juwmaqlaw
Gódeklik dáwiri balanıń túwelganidan bir jaslarıǵa shekem bolǵan dáwirdi óz ishine alıp, bul dáwirde bala sırtqı ortalıqqa iykemlesiwi ushın málim dárejede jetilgen nerv sisteması menen tutıladı. Gódeklik dáwiri insannıń ómirindegi organikalıq mútajliklerdi (kislorodqa, awqatqa, ıssı yamasa suwıqqa ) qandırıwǵa salıstırǵanda jóneltiriman xatgi-háreketlerdiń tuyme, instinktav formaları sap halda gúzetiletuǵın birden-bir dáwir esaplanadı. Insanǵa tán bolǵan xatti— háreketler, jeńge tájiriybelerdi iyelew ushın kútá úlken múmkinshiliklerdiń bar ekenligi gódeklik jasındaǵa balalardıń' tiykarǵı qásiyetleri bolıp tabıladı. Eger organikalıq mútajlikler jetkilikli dárejede qandirib barılsa, olar ózleriniń tiykarǵı bolıw áhmiyetin yuqotadi: to'tri islengen kún tártibi, rejim hám tárbiya nátiyjesinde bala psixik rawajlanıwı ushın tiykar bolatuǵın tásirleniwlerge, háreketke, baylanıske salıstırǵanda jańa túrdegi mútajlikler gurkumi júzege keledi, Bala tugilishining birinshi háptesidanoq onıń kóriw hám esitiw sezimleri jedel súwrette rawajlanadı. Bala háreketlenip atırǵan zattı gúzete baslaydı. Ol túrli dawıslarǵa, atap aytqanda, katgalarning dawıslarına itibar bere boshdaydi. Jańa tugilgaya bópediń mıy salmaǵı úlkenler miyasining 1/4 bólegine to'gri keledi, nerv kletkalardıń sanı bolsa tap kaggalarniki sıyaqlı bolıp, lekin olar jetkilikli dárejede rawajlanbaǵan boladı.
Dáslepki gódeklik dáwiri - bul balanıń qorǵawız, kem háreket, háreket jaǵdayınan júdá jedel túrde rawajlanatuǵın, kewilli balaǵa aylanıw dáwiri bolıp tabıladı. Ol Qısqa waqıt ishinde katgalar menen munasábet ornatadı, predmetlerdi ustawǵa hám olardan paydalanıwta úyrenedi. Ol átirap dunyadaǵı zatlardı gúzetedi, predmetlerdi qolı menen ustap, olardı qandaylıǵın biliwge ıntıladı, dawıslarǵa itibar beredi hám predmetler járdeminde sol dawıslardı ózi jaratılıwma háreket etedi. Ol óz anası hám basqa jaqınları menen emotsional munasábetke kirisiwedi. Gódek jasındaǵı bala da jismonan, da psixik, da social tárepten júdá tez rawajlanadı. Júdá qısqa waqıt ishinde átirapındaǵı hádiyselerge júdá kem reaksiyası bolǵan baladan, aktiv, tez ilgaydigan, jıldam járdemge shaqıra alatuǵın, qaggalarning jaqın keliwinen quvonadigan balaǵa aylanadı. Gódeklik dáwiri balanıń túwelganidan bir jaslarıǵa shekem bolǵan dáwirdi óz ishine alıp, bul dáwirde bala sırtqı ortalıqqa iykemlesiwi ushın málim dárejede jetilgen nerv sisteması menen tutıladı. Gódeklik dáwiri insannıń ómirindegi organikalıq mútajliklerdi (kislorodqa, awqatqa, ıssı yamasa suwıqqa ) qandırıwǵa salıstırǵanda jóneltiriman xatgi-háreketlerdiń tuyme, instinktav formaları sap halda gúzetiletuǵın birden-bir dáwir esaplanadı. Insanǵa tán bolǵan xatti— háreketler, jeńge tájiriybelerdi iyelew ushın kútá úlken múmkinshiliklerdiń bar ekenligi gódeklik jasındaǵa balalardıń' tiykarǵı qásiyetleri bolıp tabıladı. Eger organikalıq mútajlikler jetkilikli dárejede qandirib barılsa, olar ózleriniń tiykarǵı bolıw áhmiyetin yuqotadi: to'tri islengen kún tártibi, rejim hám tárbiya nátiyjesinde bala psixik rawajlanıwı ushın tiykar bolatuǵın tásirleniwlerge, háreketke, baylanıske salıstırǵanda jańa túrdegi mútajlikler gurkumi júzege keledi, Bala tugilishining birinshi háptesidanoq onıń kóriw hám esitiw sezimleri jedel súwrette rawajlanadı. Bala háreketlenip atırǵan zattı gúzete baslaydı. Ol túrli dawıslarǵa, atap aytqanda, katgalarning dawıslarına itibar bere boshdaydi. Jańa tugilgaya bópediń mıy salmaǵı úlkenler miyasining 1/4 bólegine to'gri keledi, nerv kletkalardıń sanı bolsa tap kaggalarniki sıyaqlı bolıp, lekin olar jetkilikli dárejede rawajlanbaǵan boladı.
Gódeklik dáwirindegi balanıń turmısı tolıq úlkenler menen sherikliktegi emotsional munasábet menen baylanıslı bolıp, bala keyipiniń jaqsı bo'lipgiga tuwrınan -to'gri ga'sir kórsetedi, 4-5 oyligidan baslap, bala óz jaqınların biyganalardan ajraga baslaydı. Úlkenler menen emotsional munasábet sol jas daǵı balalardıń tiykarǵı jetekshi iskerligi bolıp, bala psixik rawajlanıwınıń asoei bolıp esaplanadı. Úlkenlerdiń turaqlı túrde bala menen birge bolıwı, oǵan iisbatan dyudatyaing qaratilyuliga ádetlashshsh, onıń oyınshıqlarǵa salıstırǵanda qızıǵıwshılıǵınıń susayishiga alıp keliwi múmkin. Tárbiyanıń tuwrı alıp barılıwı balanıń úlkenler menen bolatuǵın mámile-munasábetin predmetler, oyınshıqlar menen muyaosabatining almasinshpiga alıp keledi. Úlkenler járdemi menen atqariAadigan barlıq minez-qulqları balanıń kelesi psixik rawajlanıwı ushın tiykar boladı. Katgalarning balaǵa salıstırǵanda emotsional munasábeti, olarshshg gáplerine balanıń óz dıqqatın qaratıw, juwap qaytarıwǵa háreket etiwi, birpara sózlerdi yodida saqlap qalıp, emotsiya bildiriyash, dıqqat, xotara, nuta; hám basqa biliw processleryugang rawajlanıwına jay boladı, Eki aylıq dáwirinen baslap balada ápiwayı reńlerdi ajıratıw, 3-4 oyligidan baslap, bolsa predmetlerdiń formasın ajıratıw uqıpı júzege kela baslaydı.
Gódek bala 2 aylıq waqtından baslap, óz onasining júziii hám dawısın ózgelarnshsidan ajrata baslaydı. 2-3 aylıqtan baslap bolsa, onasining mıyıq tartıwı hám kulgusiga mıyıq tartıw hám túrli háreketler menen juwap qaytaradı.
« 3-4 oyligidan baslap, balalar jaqınlarına uz háreketleri menen kóriw, esitiw yamasa sóylewshg xoxdayotganligini kursatadilar, 8 oylitadan boyaglab bolsa, bala ózgeshe ortalıq hám biyganalar quliga tusse, óz qáweterin yigisi arqalı kórinetuǵın egadi. Bul qáweter 14-18 ayliginda áste azaya baslaydi.
2-3 aylıq balalarda júzege keletuǵın zatlardı uslay alıw háreketleriniń qáliplesiwi olarda predmetlerdiń forması hám kólemin aqıl etiwlerin rawajlanıwına alıp keledi. Bir jasqa jetken balada átirap ortalıqtı biljshga qızıǵıwshılıqı hám rawajdanayotgan biliw aktivligi kózge taslanadı.
Dáslepki balalıq dáwiri.- Gódeklik dáwirinen keyin rawajlanıwdıń jańa basqıshı dáslepki balalıq (1-3 jas ) dáwiri baslanadı, Dáslepki balalıq dáwiri bala turmısındaǵı eń áhmiyetta iyelik etiw, uiing keleshektegi psixologiyalıq rawajlanıwın belgilep beretuǵın - zárúrli dáwir esaplanadı. Bul dáwirdegi rawajlanıwdıń tiykarın balanıń to'tri júriwi, mulohotta kirisiwi hám predmeatsh iskerlikti iyelew qásiyetleri quraydı. Tik hám tuwrı yura alıw múmkinshiligi balanı, turaqlı túrde jańa maǵlıwmatlardı iyelewge jay boladı. Bul jas daǵı balalar óz xatti—harakatlari menen júdá aktiv hám úlkenler menen baylanıske kirisiwge intiluvchan boladılar. 3-7 jasqa shekem bulgan dáwir bogcha jası dáwiri esaplanadi. Mektepge shekem jas daǵı balalar psixologiyasida júdá tez sapa uzgarishlari bulishini inabatqa alǵan túrde 3 dáwir (3-4 yosh) kishi mektepge shekem dáwiri (4-5 yosh) kishi bogcha jası urta mektepge shekem dáwir ( urta bogcha jası ) 6 -7 jas hám úlken mektepge shekem dáwir úlken bogcha jasilarga ajıratıw múmkin. Bala rawajlvnish processinde adamlardıń ilgeri utgan áwladları tárepinen jaratılǵan predmet hám xodisalar álemi menen ayrıqsha arnawlı munasábetke kirisiwedi. Bala insaniyat kulga kirgizgen barlıq yutuklarni aktiv túrde uzlashtirib, iyelep baradı. Bunda predmetler álemin, xamda olar járdeminde ámelge asırilatuǵın xatti - háreketlerdi, tildi, adamlar arasındaǵı munasábetlerdi iyelep alıwı, iskerlik motivlarınıń rawajlanıwı, kobiliyatlarning usib barıwı, úlken jaslı adamlardıń tikkeley járdeminde ámelge asırılıp barilmogi kerek Tiykarınan mine sol dáwirden baslap balanıń mustakil iskerligi kúshaya baslaydı. Bogcha jas daǵı balalarǵa beriletuǵın tárbiya olardıń quramalı háreketlerin jetilistiriw, elementar gigiena, materiallıq hám mexnat ilmiy tájriybeleri payda etiw, nutkini ústiriw xamda social axolk hám estetik didning daslepgi urıqların júzege keltiriw dáwiri bolıp tabıladı.
Ataqlı orıs pedagoglarınan biri Lesgaftning pikrine qaraǵanda insannıń bogcha jas daǵı dáwiri sonday bir davrki, bul dáwirde balada kelesinde kanday xarakter páziyletleri payda bulishi belgilenedi hám axlokiy xarakterdiń tiykarları júzege keledi.
Baqsha jas daǵı balalardıń gúzge taslanıp turıwshı qásiyetlerinen biri olardıń serxarakatligi hám taklidchanligi bolıp tabıladı. Bala tábiyaatnining tiykarǵı konunini sonday ańlatıw múmkin:bala úzliksiz iskerlik kursatishni talap etedi, lekin ol iskerlik nátiyjesinden emes, bálki iskerliginiń birdeyligi hám bir táreplemeliginen sharshap koladi. Mine sol suzlardan bogcha jasındaǵı bala tábiyaattıń tiykarǵı konuni bulmish serxarakatligini artık sheklep taslamay, bálki maksadga muvofik túrde uyushtirish kerekligi yakkol kurinib turıptı.
Úlkenler hám qatarlasları menen bulgan munasábet orkali bala axlok normalari, kisilerdi ańǵarıw, sonıń menen birge, unamlı hám unamsız munasábetler menen tanıwa baslaydı. Bogcha jasındaǵı bala endi uz gewdesin áp-áneydey boshkara baslaydı. Onıń háreketi muvofiklashtirilgan túrde boladı. Bul dáwirde balanıń nutki jedel rvojlana baslaydı. Ol jańalıqlardı iyelewge salıstırǵanda uzi bilgenlerin bekkemlewge mútájlik sezedi. Uzi bilgen ertagini kayta-kayta esitiw hám bunnan zerikmaslik sol dáwirdegi balalarǵa tán ózgeshelik bolıp tabıladı
Baqsha jas daǵı balalar mútájligi hám kizikishlari jedel túrde artıp baradı. Bul áwele keń sheńberge chikish mútájligi, munosobatda bulish, uynash mútájliklarinig bar ekenligi bolıp tabıladı. Bogcha jasındaǵı balalar nutkni bir muncha tula uzlashtirganlari hám xaddan tashkari háreketchanliklari sebepli olarda uzlariga yakin bulgan úlken adamlar hám qatarlasları menen munosobatda bulish mútájligi tugiladi. Olar tar sheńberden kengrok sheńber degi munosobatlarga intila basladılar. Olar endi kúni-kushnilarning balaları menen xam jámáát bulib uynaydilar.
Hamme zattı bilip alıwǵa bulgan mútájlik kúshayadi. Baqsha jasındaǵı bala tábiyaatına tán bulgan kúshli mútájliklerden taǵı bir onıń xar zattı jańalıq retinde kurib bala onı xar tárepleme bilip alıwǵa umtılıwı bolıp tabıladı.
Baqsha jas daǵı balalar ómirinde hám olardıń psixik jixatidan usishida kizikishning roli xam úlken bolıp tabıladı. Kizikish tap mútájlik sıyaqlı balanıń qandayda bir iskerlikke úndewshi faktorlardan biri bolıp tabıladı. Sol sebepli xam kizikishni biliw procesi menen boglik bulgan quramalı psixik xodisa desa boladı.
Balanıń jetilisiwinde kizikishning axamiyati sonda, bala kizikkan zatın múmkin qayǵı-uwayım chukurrok biliwine ıntıladı hám sonlıqtan uzok vakt dawamında kizikkan zatı menen shugullanishdan zerikmaydi. Bul bolsa uz gezeginde balanıń dikkati xamda shıdamlılıǵı sıyaqlı áhmiyetli páziyletlerdi ústirishga hám bekkemlesiwge járdem beredi.
Mektepge shekem jas daǵı balalardıń jetekshi iskerligi bul úyin bolıp tabıladı. Bogcha jasındaǵı balalardıń úyin xızmetleri máselesi ásirler dawamında júdá kup ilimpazlardıń dikkatini uziga jalb kilib kelmokda.
Baqsha jasındaǵı balalar uzlarining úyin xızmetlerinde jıldam kadamlar menen menen olga karab baratırǵan tereń mazmunlı ómirimizning xamma táreplerin sáwlelendiriwge ıntıladılar.