Өзбекстан республикасы жоқары ҳӘм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги қарақалпақ МӘмлекетлик университети

– 25 –
6.2. Боян өсимлигиниң жер үстки бөлимин жыйнап алыў усыллары
Айырым изертлеў жумысларында боян өсимлигиниң жер үстки 
бөлими шарўа маллар ушын жуғымлы от-шөп сыпатында пайдаланыўға 
болатуғынлығы көрсетилген [8,9,10,16,22,27]. Боян көп жыллық өсимлик 
болып, ол күшли раўажланған тамыр системасы ҳәм жер үстки бөлимин 
пайда етеди. Пақалының бийиклиги 100-150 см ге шекем өседи ҳәм ҳәр 
бир пақалда қалың жапырақлар менен қапланған 9-11 ге шекем қаптал 
шақаларын пайда етеди. Өсимликтиң жер үстки бөлими шарўа маллары 
ушын жуғымлы от-шөп сыпатында пайдаланылады. Боянның жер үстки 
бөлими қурамында орташа 11-18% протеин, 10-15% белок, 3,3-9,1% май 
ҳәм басқа да бирикпелер бар. Оның бедеси 0,40-0,45 азық бирлигине тең. 
Беде қурамында зат алмасыў процесин тәртипке салыўшы биологиялық 
актив затлар болып фитоэкстроген сыпатында үлкен роль ойнайды. 
Мағлыўматларда сүт бериўши қара маллардың жемине боян өсимлигин 
араластырып бергенде сүттиң майлылығы 1-1,3% ке ҳәм малдың тири 
салмағының артатуғынлығы көрсетилген. Сонлықтан тәбийий жағдайда 
ҳәм егип өсирилген майданларда өсимликтиң жер үстки бөлимин 
жыйнап алыў аймақта шарўа маллары ушын от-жем базасын дүзиў 
үлкен әҳмийетке ийе. Буннан басқа өсимликтиң жер үстки бөлими 
орып алынған майданларда өсимликтиң тамыр системасының жақсы 
раўажланатуғынлығы тәжирийбеде сынап көрилди. Алып барылған 
тәжирийбелерде, жер үстки бөлими орып алынған майданларда бедеси 
орып алынбаған майданларға салыстырғанда тамыр шийки заты 
зүрәәтлилиги орташа 6,3-10% ке шекем артатуғынлығы мәлим болды. 
Аймақтың көплеген орынларында боян өсимлигиниң жер үстки бөлими 
қолдан орып жыйнап алынады (14, 15-сүўретлер).
14­сүўрет. Өсимликти 
қолдан орып жыйнаў
15­сүўрет Орылған боян 
өсимлигин кептириў

---

– 26 –
Санаатлық тийкарда егип өсирилген майданларда өсимликтиң жер 
үстки бөлими пишен ямаса жоңышқа оратуғын машиналар (КС-2,1М, КТП-
4, КПВ-3, КПРН-3, КСП-5Г, CLAAS) жәрдеминде орылып кептириледи, 
соңынан пресс подборщиклерде жыйнап алынады (16-сүўрет).
Бир ҳәм еки жыллық егис плантацияларында өсимликтиң жер үстки 
бөлими орып алынады (гүллеў фазасының ақыры, собық пайда етиў фазасы 
басларында), ал 3-5 жыллық боянзарларда бедесин еки мәрте орып алыўға 
болады. Биринши, екинши жыллары беде зүрәәтлилиги (қурғақлай) 150-
170 центнерди қурайды, ал еки орып алынған майданлардан 300-450 
центнерге шекем өним алыўға болады. Аймақларда суўғарыў тармақлары 
жағасында өсип турған өсимликлер қолда орып алынады.
16­сүўрет. CLAAS комбайны

---