|
5-Тема: Плейстоцен дәўири климаты.
Геология пәни тек ғана жер қабығының дүзилиси емес, бәлким оның қәлиплесиў тарийхы, соның ишинде өтмиш климатларын тиклеўге ҳәрекет қылады. Илимий изертлеўлерге қарағанда жер жүзиндеги биологиялық турмыстың примитив формалары Архей дәўиринен 1 млрд жыл алдын қәлиплесе баслады. Палеозой дәўиринен баслап жер жүзиниң раўажланған флора ҳәм фаунасының тәсири оның климатына жетерли дәрежеде тәсир көрсете баслады.
Геологиялық бақлаўларға қарағанда жер шары әййемги дәўирлерден бери 3 ири ҳәм узақ музлаў дәўирлерин басынан кеширген. Булар аралығында болса жыллы климатлар ҳүкимран болған. Оның ең ақырғысы 300 млн жыл алдын болған Таскөмир дәўири (яки полеозой) есапланады. Мезозой дәўиринде 200 млн жыл алдын жер жүзиниң температурасы суўытып баслады.
Үшлемши (третичный) дәўирде шама менен 200 млн жыл алдын климат жылый баслайды. Мезазой ҳәм Кайназой дәўирлеринде (140-150млн жыл алдын) ыссы-суўық мәўсимлери алмасып турған. 100-65 млн жыл алдың болса жер температурасы ыссы болған, 55 млн жыл алдын климат суўып, материк кеңейе баслайды. 10 млн жыл алдың температура және пәсейеди. Лекин бул дәўирлерде ҳәм ыссы мәўсимлерде болып турған.Бул климат өзгерип турыўлары таўлы аймақларда пайда болған. Музлықлар изинен үйренилген аўыр салмаққа ийе болған музлықлар өз аўырлықлары менен төменге қарай түскеннен кейин сайға ағып тусетуғын болған. Музлықлар астындағы қум, тас музлықларға жыйналып барады. Бул үлкен тас жыйындылары геологияда Морена деп аталады. Музлаў дәўири жуўмақланып ыссы климат ҳукимран болғанда бул жағдай анық көринип қалады.
Алп таўларында 150 жыл алдын үйренилген төртлемши(четвертичный) дәўирге тийисли бес әййемги музлаў дәўири анықланған.
1) Дунай
2) Гюнц
3) Миндель
4) Рисс
5) Вюрм
Булар негизи Алп таўларындағы кишкене аўыллықлыр атларынан келип шыққан. Мореналар түрли бәлентликлерде сақланған болып Плейстоцен дәўиринде бес мәртебе музлаў болып өткенлигинен далалат береди. Бул дәўирлерде жер жүзиниң температурасы 15 градусқа тең болып, 5-10 градуста өзгерип турған. Музлаў дәўирлеринде Арқа, Қубла полюсы музлықлары кеңейип, орта кеңликлерге жақынласа баслаған. Соңғы музлаў дәўиринде Арктика шегарасы Қазақстанның орта бели Уральск, Астана, Караганда Алтай жөнелисинен өткен. Бул дәўирде тропик, субтропик регионларында турақлы ығал ҳаўа хүкимранлық еткен, сахралар жоқ болған.
Музлаў дәўиринде тундраға сай шараят Францияға шекем жетип барады. Сырдәрья жерлеринен жоқары палеолитке тийисли мамонтлар сүйеклери табылған. Музлаў дәўирлери узағырақ болып 100-120 мың жылға барады. Музлық аралықлары дәўири 75-30 мың жыл алдын болып өткен, климат ҳәзирги заманға жақын болған. Алп ҳәм Гренландия музлықларынан табылған бур үскенеси жәрдеминде алынған кёрн үлгилери ақырғы 150 мың жыллық климатты қайта тиклеўге жәрдем береди. Усыған көре жержүзинде барқулла климаттың қысқа муддетте ысып ҳәм суўып турыўы анықланған.
Ақырғы музлаў дәўиринде болса дүнья океанының температурасы ҳәзиргиге қарағанда 2-6 градусқа пәс болғанлығы анықланған. Материклерде болса температура парқы 20 градусқа барады. Қәнийгелердиң есаплаўларына қарағанда Сырдәрья бассейниниң орташа қыскы температурасы музлаў дәўиринде -19 градусқа ,жазғы температурасы +4 градусқа тең болған. Жер жүзиниң млнлаған кв км қар менен қапланғанлығы себепли Албедо (қайталаныў кабилети) кушейеди ҳәм климат суўыта баслайды. Музлаў дәўиринде океан бойы 100-150 см ҳәзиргиге қарағанда пәсейип кеткен. Музлаў дәўиринде тас, қум, музлықлар майданы 40 млн кв кмди қураған. Ҳәзир болса 20 млн кв кмга тең. Тундра ҳәм Алп аймақларының майданы 8 млн кв км ды қурайды. Себеби жер жүзиниң температурасы бес градус төменлесе вегетация мәўсими 3 айға қысқарады, жер жүзиниң орта кеңликлеринде аўыл хожалығы ўайран болыўы сөзсиз.
Инсан қоршаған орталықтың раўажланыўының мазмунын мәлим бир экологиялық шәраятқа бейимлесиўден ибарат. Тәбиий жағдай, ландшафт, температура, флора, фауна өзгерип турыўына адамзат мәденияты тезлик пенен жуўап берип барады.
Плейстоценнен кейинги ҳәм голоценниң биринши басқышлары жетерли дәрежеде үйренилген. Географиялық көринис ҳәм климат тас әсири мәдениятының раўажланыў басқышлары аймақлык коррелациялари дузилген.
Плейстоцен дәўиринде Орайлық Азия таў дизбеклери – Хиндиқуш, Алай, Тяншан, Қарақурум, Памир, Тибет кескин көтерилиўи нәтийжесинде муссонлар ҳәм цеклонлар ҳәрекети айырылады.Туран ҳәм Каспий бойы шөл аймақларының тәбийий қоршаған орталығы өзгермегенлиги себепли бул жерде археологиялық естеликлер сақланган. Бул орынлар әййемде инсан жасаўы ушын жағдай бар екенлигин аңлатады.Усы сыяқлы жағдайлар Қазақстан, Арқа Қытай, Монголияда да бақлаў мумкин. Музлықлар күшке мингенде туяқлы хайўанлар қублаға шегинген, олардың артынан халық ҳәм аўшыларда кеткен. Бирақ Орта Азияның таўлы территорияларында жаўық үңгирлер себепли инсанияттың үзликсиз раўажланыўы гүзетилген. Бирақ бул территорияларда адамзат тәбиятқа, қоршаған орталыққа қарап жасаўға мәжбүр болған. Суўық климат күшке мингенде адамлар үңгирлерге кирип жайласқан. Себеби музлаў дәўиринде таўлардағы суўлар музлайды, нәтийжеде үңгирдиң иши қурыйды, жыллы климатта үңгирлерге суў ағып, ызғар болады. Пәсттегисликлерде , соннан Россияның шексиз дештлеринде, Қазақстан, Сибир территорияларынан жоқары палеолит дәўирине мамонт қабырғасы ҳәм жилик сүйеклеринен жасалған ярым жер төле түриндеги капалар қурыў әдет болған, аң аўлаўға мөлшерленген қураллар(дротиклар) пайда болған.
Айырым орынларда палеолит дәўиринде мәдений қатламларда балық ҳәм қус сүйеклери ушырасып турған. Жасалма қоршаған орталық жасаў үй-жай қурыў палеолиттиң ең биринши басқышларында гүзетилген: Африкада, Европада олардың излери табылған. Палеолит дәўиринде ылайдан исленген ыдыс болмаса да отта писирилген ҳәйкеллер табылған.
Do'stlaringiz bilan baham: |
